‘Verkiezingsproces is kwetsbaar geheel’

Niet alleen draagt vervroegd stemmen niet bij aan een hogere opkomst, zoals bleek bij de vorige gemeenteraadsverkiezingen, en brengt het frauderisico’s met zich mee, maar ook de letterlijke uitvoeringslasten voor stembureaumedewerkers zijn te hoog. Dat schrijft de VNG in een brief aan Tweede Kamer.

Geen hogere opkomst

De Tweede Kamer stemt woensdag over een initiatiefvoorstel van Kamerleden Joost Sneller (D66) en Barbara Kathmann (PvdA) om vervroegd stemmen permanent mogelijk te maken. In een eerdere brief noemde de VNG al een aantal nadelen op van vervroegd stemmen en wees het op een kritisch advies van de Raad van State. Zo lag de opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2022 juist lager dan in 2018, toen er niet vervroegd werd gestemd. Een op de vijf stemmen werd op de maandag of dinsdag uitgebracht en als die mogelijkheid er niet was, zouden de meeste kiezers toch op woensdag hebben gestemd. Verder zouden er met vervroegd stemmen meer frauderisico’s zijn, aangezien door meer vervoer en opslag er een grotere kans is op het kwijtraken van stembiljetten.

Meer bekendheid

Sneller en Kathmann schrijven in een reactie op het advies van de Raad van State dat uit evaluaties van de gemeenteraadsverkiezingen van 2022 en de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 blijkt dat kiezers wel degelijk behoefte hebben aan vervroegd stemmen. ‘Ongeveer twintig procent van de kiezers wil vervroegd stemmen als die mogelijkheid er is, en meer dan vijfentwintig procent van de kiezers zou overwegen om vervroegd te stemmen’, memoreren ze. Een hogere opkomst zou dus wel degelijk mogelijk zijn, zeker als er meer bekendheid over is en het ‘gangbare praktijk’ is geworden. Dat met vervroegd stemmen de toegankelijkheid van de verkiezingen wordt vergroot staat volgens Sneller en Kathmann ‘onomstotelijk vast’. Een gemeenteloket dat alleen op woensdag open is, is nu eenmaal niet toegankelijker dan een gemeenteloket dat open is van maandag tot en met woensdag.

Balans ontbreekt

Maar de Raad van State constateert ‘terecht’ dat er hogere uitvoeringslasten voor gemeenten zijn, stipt de VNG in haar brief aan. Die hogere uitvoeringslasten zijn te verdedigen, mits het een significant verschil maakt voor de opkomst bij de verkiezingen, aldus de vereniging. ‘De balans tussen het belang dat zoveel mogelijk kiezers hun stem kunnen uitbrengen en het belang van het uitvoerbaar houden van het verkiezingsproces ontbreekt in het initiatiefvoorstel. Wij constateren daarom dat de extra uitvoeringslasten niet opwegen tegen de baten van dit initiatiefvoorstel.’

Uitgeputte medewerkers

Daarbij roept de VNG op een lans te breken voor mensen die verkiezingen organiseren, want ‘het verkiezingsproces staat onder druk, ook zonder discussies over het verhogen van de opkomst’. Bij de laatste Provinciale Staten- en Waterschapsverkiezingen constateerde de vereniging ‘veel schrijnende situaties’ in gemeenten. ‘Medewerkers die uitgeput waren na 36 uur aan één stuk door werken, stembureauleden en tellers die op de woensdag tot diep in de nacht de stemmen telden, onvermijdelijke hertellingen en burgemeesters die ingrepen om hun medewerkers en vrijwilligers te beschermen tegen overbelasting.’

Geen vanzelfsprekendheid

De VNG vindt het belangrijk om voor vrijwilligers en medewerkers van gemeenten op te komen. ‘Zij staan klaar wanneer het erop aankomt en dragen bij wijze van spreken de verkiezingen.’ De term ‘uitvoeringslasten’ mag technisch klinken, maar tijdens de laatste verkiezingen was bij uitstek te zien ‘wat het betekent voor de mensen die zich inzetten voor de belangrijkste bouwsteen van onze democratie’. ‘Vertrouw daarom op hun signalen over wanneer de grens is bereikt en op hun aanpak van de organisatie van verkiezingen.’ Voorkomen moet worden dat deze mensen ermee stoppen. ‘Wij willen u op het hart drukken om het verkiezingsproces als kwetsbaar geheel te zien.’ Het verkiezingsproces moet worden verbeterd en aangepast, want het kunnen waarborgen dat het stemproces zorgvuldig verloopt en de uitslag betrouwbaar tot stand komt 'is geen vanzelfsprekendheid'.