De raad is geïnformeerd? Daar heeft de burger geen boodschap aan

Of een overheidsorgaan bij politici verantwoording aflegt over een besluitvormingsproces heeft geen invloed op het draagvlak voor overheidsbeslissingen. Dat concluderen onderzoekers na een experiment met fictieve plannen van een veiligheidsregio. Alleen wanneer gedurende de besluitvorming direct verantwoording is afgelegd aan burgers waren respondenten positiever over het besluitvormingsproces, ook wanneer het overheidsbesluit voor hen negatief uitpakte.

Onderzoek

De onderzoekers, Lars Brummel en Lisanne de Blok van respectievelijk de universiteiten Leiden en Utrecht, publiceerden hun bevindingen in Public Management Review, een internationaal wetenschappelijk tijdschrift over management en beleid in de publieke sector. Op politicologen-nieuwssite ‘Stuk Rood Vlees’ schrijven ze over hun onderzoek. Centraal stond de vraag: hoe kunnen overheidsorganisaties legitiem blijven in de ogen van burgers, ook als een beslissing zorgt voor een nadelige uitkomst voor henzelf?

Verantwoording voor sommige instanties heel belangrijk

Verantwoording afleggen voor een beslissing is een belangrijke manier waarop overheden legitiem blijven in de ogen van burgers. ‘Zeker voor instanties met veel onafhankelijkheid en veel afstand tot de politiek (denk bijvoorbeeld aan zelfstandige bestuursorganen, toezichthouders, of regionale samenwerkingsverbanden, zoals veiligheidsregio’s en GGD’en) is verantwoording belangrijk voor hun democratische legitimiteit’, aldus de wetenschappers.

Burgers, of politici?

De onderzoekers onderscheiden twee vormen van verantwoording afleggen. Het bestuursorgaan kan tijdens een besluitvormingsproces burgers betrekken, of (lokale) politici. In de wetenschap worden deze twee vormen geduid als respectievelijk maatschappelijke- en politieke verantwoording. De onderzoekers gingen er voorafgaande aan het onderzoek van uit dat beide vormen van verantwoording zouden bijdragen aan een positieve perceptie van burgers op de eerlijkheid van het besluitvormingsproces, maar dat bleek niet zo te zijn.

Experiment

Ruim 1.500 respondenten kregen een scenario voorgelegd waarin de veiligheidsregio een besluit had genomen. ‘De helft van de respondenten kreeg te lezen dat de brandweerkazerne bij hen in de buurt zou sluiten, terwijl de overige respondenten informatie kregen dat een nieuwe brandweerkazerne in hun buurt zou openen.’ In sommige gevallen kregen respondenten te lezen dat de veiligheidsregio verantwoording aflegde over haar plannen door middel van informatiebijeenkomsten. Dan wel aan politici, dan wel aan burgers.

Uitkomsten

Als de respondenten vervolgens een inschatting moesten maken over de eerlijkheid van het besluitvormingsproces, gaf alleen de groep waarbij verantwoording was afgelegd aan burgers een positiever oordeel. Overigens was de groep waarbij het besluit positief uitpakte sowieso positiever dan de groep waarbij het negatief uitpakte, ongeacht de verantwoording die was afgelegd. Dat komt overeen met uitkomsten uit eerdere onderzoeken naar referenda en burgerberaden waaruit blijkt dat ‘verliezende’ burgers negatiever denken over het besluitvormingsproces. Wel blijkt dat het afleggen van maatschappelijke verantwoording ook verliezers minder negatief maakt over het besluitvormingsproces.

Verantwoording aan politici geen invloed

Opmerkelijk aan de uitkomsten van het onderzoek van Brummel en De Blok is tevens dat verantwoording afleggen aan politici geen invloed heeft op de perceptie van burgers over het besluitvormingsproces. Je kunt, met andere woorden, raadsleden nog zo goed betrekken bij een besluitvormingsproces: het heeft geen invloed op de mate waarin burgers positief zijn over de totstandkoming van een besluit. Om dat te beïnvloeden moeten overheidsorganen dus echt direct om tafel met burgers. Indirecte verantwoording is dus onvoldoende.

Risico's

De onderzoekers benadrukken dat de resultaten niet betekenen dat politieke verantwoording niet meer noodzakelijk is. ‘Allereerst blijft politieke verantwoording belangrijk voor de democratische controle op de beleidsuitoefening, maar het lijkt geen adequaat middel om draagvlak in de samenleving te vergroten.’ Ook houden ze een slag om de arm wat betreft de vraag of de bevindingen te vertalen zijn naar grotere, meer politiek gevoelige thema’s. Ten slotte wijzen ze erop dat verantwoording geen marketinginstrument moet worden. ‘Als publieke verantwoording van strategisch belang wordt voor overheidsinstanties, kleven daar ook risico’s aan. Organisaties proberen dan vooral het beeld te creëren dat zij veel verantwoording afleggen, zonder dat zij zich daarbij daadwerkelijk openstellen voor ‘echte’ controle.’