Gemeenten willen niet het afvoerputje zijn

Gemeenten lopen tegen hun grenzen aan. De randvoorwaarden om in de uitvoering de dingen te kunnen blijven doen zoals ze zijn bedoeld, zijn niet op orde. De huidige situatie is niet houdbaar. De Stand van de Uitvoering Gemeenten 2023 toont serieuze zorgen over de gemeentelijke uitvoering.

Geen afvoerputje

Vandaag overhandigt de VNG haar Stand van de Uitvoering Gemeenten 2023 aan demissionair minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Hanke Bruins Slot. Het verhaal is niet anders dan vorig jaar, maar de roep om actie is dit jaar wel dringender dan eerder. Gemeenten willen niet het afvoerputje van de dienstverlening door de overheid zijn. Zij vragen van het (demissionair) kabinet en het parlement om het perspectief van de inwoner en dat van de uitvoering uitgangspunt te maken van wetgeving.

Gemeenten moeten standaard voldoende ruimte krijgen voor inbreng op wetgeving en een toets op uitvoerbaarheid ervan, aldus de Stand. Daarom is er een afwegingskader nodig over welke taken bij rijk, uitvoeringsorganisaties en medeoverheden liggen. Dit moet inzichtelijk maken wanneer de uitvoering thuishoort bij gemeenten en wanneer niet. Verder moeten er ‘consequenties’ worden verbonden aan een ‘oordeel van onuitvoerbaarheid’ vanuit de uitvoering. Als de uitvoering aangeeft dat iets niet mogelijk is, dan moet het voor de politiek normaal worden dat de wet wordt aangepast.

Gelijkwaardig gesprek 

Gemeenten zijn een eigenstandige bestuurslaag en willen niet wegkijken, aldus de Stand. Zij voelen een verantwoordelijkheid naar hun inwoners, zijn bereid buiten bestaande kaders te denken en willen met elkaar, als één overheid, een gelijkwaardig gesprek voeren over wat echt nodig is in de uitvoering. En ze willen zoeken naar innovatieve oplossingen die wél uitvoerbaar zijn. Maar als VNG-bestuurslid en voorzitter van het College van Dienstverleningszaken, Roel Wever, burgemeester van Heerlen, de Stand donderdag aan de minister van BZK uitreikt, is zij demissionair. Wat betekent dat voor gemeenten en de uitvoering?

In navolging van de VNG noemt Wever de kabinetsval ‘onbezonnen’ met de grote transities, zoals de omgevingswet, klimaat en energie, en de veranderingen in de maatschappij. ‘En we moeten er met het rijk nog uitkomen over de structurele financiering, want het moet op een verantwoorde manier kunnen, anders moeten we fors ingrijpen. De vraag is of we hier gezamenlijk wat aan gaan doen, want anders ligt ook dit weer stil.’ Wever wil gesprekken voeren over een gezamenlijk loket om de burger beter te bedienen. ‘Kunnen we de AVG niet nuttiger gebruiken? Er is geen verbetering in de toepassing ervan te zien, maar dat mag niet ten koste gaan van de burgers.’

De ‘grootste uitdaging’ vindt Wever de enorme verantwoordelijkheid die de gemeenten dragen. We voeren zoveel uit, maar willen ook echt wat betekenen voor de burger, zoals maatwerk in zorg voor ouderen of jongeren. Dat mag niet op achterstand komen. De Hervormingsagenda Jeugd gaan we over twee jaar evalueren. Ik mag niet hopen dat er een kink in de kabel komt. We willen structurele zekerheid.’

Niet meer alles doen

De hoofdvraag in de Stand van de Uitvoering lijkt: welke taken horen bij gemeenten thuis, en welke kunnen beter centraal uitgevoerd worden door uitvoeringsorganisaties van het rijk? ‘Dat kan alleen op basis van goede gesprekken’, aldus Wever. ‘Hoe kunnen we dit zo goed mogelijk organiseren? Het heeft meteen gevolgen voor de keten, dus organiseer het en maak het mogelijk. En geef ons ook de voorwaarden. En dan niet regeling op regeling en miljarden korten op het gemeentefonds. Dit moet je wel regelen in de septembercirculaire. Als er niet wordt bewogen en we 3 miljard in de min gaan, dan gaat dat ten koste van inwoners en vooral van de meest kwetsbare. Die willen bestaanszekerheid en zij mogen niet de dupe worden.’

De Stand spreekt over een afwegingskader om de taken te verdelen. Dat afwegingskader moet volgens Wever uitgaan van de huidige situatie. Het rijk heeft de centrale uitvoeringsorganisaties, zoals SVB, Belastingdienst en DUO. ‘Meer het fabrieksmatige, zoals de grote uitkeringen en kinderopvang.’ Bij gemeenten vindt het maatwerk plaats met de betrokken partners. ‘Wij kijken vooral naar wat de inwoner nodig heeft. Daar ligt de grootst afweging in. Het onderzoek laat de problematiek zien met de AVG, gestapelde wet- en regelgeving en de arbeidsmarkt. Die vergen keuzes tussen landelijk en decentraal.’

Als gemeenten niet meer het afvoerputje willen zijn, kunnen ze niet meer alles doen, beseft Wever. ‘Let wel, we staan altijd paraat, bij iedere crisis: corona, Oekraïne, noodopvang. Dat doen we met liefde en dat moet ook op ons niveau. Maar wat betekent het voor de totale uitvoering? We hebben hetzelfde aantal medewerkers, dus de normale taken komen onder druk.’ De problematiek met de Oekraïners slokken in Heerlen bijvoorbeeld de veiligheidsmensen op. ‘Ik heb er een goede projectleider op zitten, maar die kan ik niet elders inzetten. Daarbij zijn er de grote transities, waar we juist de meest schaarse mensen nodig hebben: medewerkers in ruimtelijke ordening. We moeten ons dus slimmer organiseren met AI-oplossingen en smart services. Zo moeten er weer mensen vrijkomen die je dan kunt omscholen.’

Structurele problemen niet incidenteel oplossen

Verder is nodig dat de sturingsinstrumenten geld en regels radicaal anders ingezet worden, stelt de Stand. In de eerste plaats een stabiele financiële basis. Dat betekent ‘financieringsarrangementen vanuit vertrouwen en integraliteit’ en minder vanuit detailverantwoording. Wever hekelt het stapelen van regels. Er komen steeds meer SPUK’s, specifieke uitkeringen, merkt hij. En ook steeds met andere voorwaarden, wat weer extra administratieve last geeft. Er komt een uitvoeringstoets, maar daar zijn de huidige SPUK’s niet allemaal doorheen gegaan. ‘We moeten duidelijker maken dat we zo’n toets niet willen om dwars te liggen. Maar als na een toets blijkt dat een regel niet helder is, dan moet je daar wel iets mee doen.’

De spreidingswet is eigenlijk niet uit te voeren in deze vorm, maar lijkt toch te worden doorgezet. Kijk daar bewuster naar. Maak het simpeler, zodat het wel uitvoerbaar is. Vertrouw elkaar daarin en ga er anders mee om, stelt Wever voor. ‘Dat zou moeten helpen. En dan kun je ook meer doen.’ Een ander punt is: durf dingen los te laten. ‘Je moet structurele incidenten niet incidenteel oplossen. Kijk naar de regio: wij krijgen incidenteel geld voor structurele problemen. Dat werkt nooit en dan stel je inwoners nog meer teleur. Volgens mij is het juist belangrijk te investeren in mensen en vertrouwen.’

Luister naar inwoners en de uitvoering

En dan komen we weer bij dat tweede sturingsinstrument: geld. Als je wilt investeren in mensen en vertrouwen moet je wel geld erbij leggen. ‘Je kunt de privacywetgeving gemakkelijker maken, maar om welke gemeente het ook gaat, Sluis of Amsterdam: allemaal hebben ze een bepaalde hoeveelheid geld nodig. Als dat er niet komt, dan zeggen we tegen een niveau hoger: dat kunnen we niet meer waarmaken. Laat ze het dan maar voelen. Maar we komen zo laat mogelijk aan bestaanszekerheid. We willen het debat niet voeren over de rug van inwoners. We zijn zo betrokken op onze inwoners dat het moeilijk is om het ten laste van hen te laten.’

Een aanbeveling is om  het ontwerpen van regels vanuit het inwoner- en uitvoeringsperspectief te doen. Dat vergt veel van zowel rijk als gemeente, weet Wever. ‘Wat betekent die regel? Kun je dit uitvoeren? Wat betekent het in verhouding tot andere wetgeving? Rijksniveau sluit niet altijd aan op lokaal niveau. Had er preventief iets kunnen gebeuren? Daar staan mooie voorbeelden van in de Stand. En als wij zeggen dat het niet gaat: hoe moet het dan wel?’

Gemeenten moeten ook bij inwoners te rade gaan: wat werkt voor jullie? ‘Ze vertrouwen ons ook niet altijd. Maar je komt toch binnen met hele praktische dingen, zoals tochtstrips vanuit ons energieplan. Binnen zie je dan dat de wasmachine beter kan. Je kunt vertellen dat daar een regeling voor is. Heb vertrouwen in inwoners en maak het af en toe wat gemakkelijker, zoals met de doorbraakmethode van Albert-Jan Kruijter.’ En luister naar medewerkers in de uitvoering. Waar lopen zij tegenaan? Wever wijst erop dat in ketenoverleg blijkt dat meerdere mensen met één persoon bezig zijn. ‘Van de AVG mag je dan wel noteren dat er betalingsachterstand is en erover is gebeld, maar niet dat er een plausibele verklaring voor is. Dat moet eruit.’