Ontmoeting tussen uitvoering, beleid en politiek

Op de tweede Dag van de Publieke Dienstverlening, op donderdag 22 juni, was het thema ‘Samen werken aan vereenvoudiging,' met nadrukkelijke aandacht voor het internationale perspectief. Nederland doet het in vergelijking met andere landen niet heel slecht, maar scoort wel beroerd als het gaat om het betrekken van burgers en ondernemers bij het ontwikkelen van de (digitale) dienstverlening. Ook is er meer sprake van verkokering tussen beleid en uitvoering dan elders.

Hoe doen andere landen het?

Belangrijkste conclusie uit de eerste Staat van de Uitvoering, die in januari van dit jaar aan de Tweede Kamer werd overhandigd, was dat er grote zorgen bestaan over de toekomstbestendigheid van de uitvoering. Wet- en regelgeving is te complex en de stapeling van beleid staat een goede dienstverlening ondernemers in de weg. Een logische vervolgvraag is dan: hoe pakken ze het aan in de landen om ons heen? Een thema-uitgave van de Staat van de Uitvoering geeft antwoord op die vraag. Hoewel de Nederlandse publieke dienstverlening het in internationaal perspectief best goed doet, betrekt Nederland burgers en ondernemers veel minder bij de ontwikkeling van digitale dienstverlening. Dit concludeerde het Rathenau Instituut eerder al. Ook is er meer dan in andere lande sprake van verkokering tussen uitvoering en beleid.

Meer regie nodig

Uit de special: ‘Andere landen gaan verder dan wij met het scheppen van randvoorwaarden om burgers centraal te stellen. Bijvoorbeeld in termen van informatiehuishouding en gegevensuitwisseling, dit zonder de privacy in gevaar te brengen. Het geldt ook bij het proactief aanbieden van diensten waarvan op basis van data bekend is dat burgers of ondernemers daar behoefte aan hebben of recht op hebben. […] Ten aanzien van de digitale dienstverlening hebben we meer regie en minder vrijblijvendheid nodig: we moeten voorbij de fase van het experimenteren.’

Meedenken over knelpunten in uitvoering

De worstelingen van Nederlandse overheidsorganisaties, waaronder het CAK, het CIZ en DUO, maken bezoekers op de Dag van de Publieke Dienstverlening in Den Haag van dichtbij mee. De sessies gaan met name over de knelpunten vanuit de uitvoering, waarvoor samenwerking met beleidsambtenaren en de politiek nodig is. Behalve beleids- en uitvoeringsambtenaren, burgers en ondernemers is ook een ruime hoeveelheid (39!) Tweede Kamerleden aanwezig, die allemaal benadrukten hoe benaderbaar ze eigenlijk zijn. Ook zijn er twee rondetafelgesprekken in de Tweede Kamer, over de invloed van veranderende wet- en regelgeving op de bestaande ICT-infrastructuur en over de intensiteit van toezicht. 

Iedereen is burger

Tijdens het plenaire programma stroomt de grote zaal vol in The Hague Conference Center New Babylon. Aan belangstelling schort het in ieder geval niet. Deelnemers, afkomstig uit de uitvoering, het beleid, de politiek of gewoon, uit de samenleving, waar uiteindelijk iedereen een burger is, zoals ombudsman Reinier van Zutphen benadrukt, vertellen waarover ze deze ochtend hebben meegedacht. Hoe maak je wetten doelgerichter, in plaats van: hoe maak je meer wetten? Hoe denkt een organisatie minder vanuit het systeem en meer vanuit de behoefte van het individu om bijvoorbeeld de veiligheid in de samenleving te bevorderen?

De oversteek maken

Tweede Kamerlid Don Ceder hoopt vele knelpuntenbrieven te ontvangen, waarin uitvoeringsorganisaties beschrijven waar de politiek en het beleid knellen met de werkelijkheid. Hij wil graag vaker en eerder met de uitvoering overleggen, vanuit de politiek en het beleid. Een deel van de oplossing ligt in het regelmatig maken van de oversteek, beaamt minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Hanke Bruins Slot later op de dag: ooit begon zij als beleidsmedewerker bij BZK, maar pas als leidinggevende bij de landmacht ontdekte zij hoe lastig het is als de politiek niet weet wat er in de uitvoering gebeurt. ‘Het begint bij uitvoering en eindigt bij wetgeving.’

Afkijken bij Gent

De hele dag klinkt de oproep om op zoek te gaan naar wat er wél kan. Een internationaal voorbeeld van proactieve dienstverlening komt uit Gent en geldt als een GemeenteDeler 2023 van de VNG. Deze stad tuigde een algemene bepaling op waarin staat dat gegevens mogen worden gedeeld, als de burger één keer toestemming geeft om ze aan te leveren. Wie één keer heeft bewezen wie hij of zij is, kan daarna onder meer bij een afhaalloket terecht voor gratis vuilniszakken. De dienstverleners zijn blij dat ze geen gevoelige vragen aan de balie hoeven te stellen, de burgers zijn blij dat ze geen geld hoeven uit te geven om van een hygiëneprobleem af te komen.

Ongebruikte regelingen

De deelsessies in het middagprogramma zijn volgens het programma gericht op de complexiteit voor uitvoering, burgers en ondernemers hanteerbaarder te maken. In de praktijk komt dat neer op veel meedenken: wat zou u doen bij dit dilemma? De dapperdere organisaties geven daarnaast onder de Chatham House Rule (wat hier wordt besproken, blijft binnen deze muren) openheid over hun eigen oplossingen.

Een sessie over internationale voorbeelden leidt bij een deelnemer tot de verzuchting: ‘Het gaat allemaal over proactieve dienstverlening om mensen te wijzen op regelingen waarop ze recht hebben, maar volgens mij hebben we gewoon te veel regelingen in Nederland.’ Uit de sessie van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) blijkt in ieder geval dat een aanzienlijk deel niet wordt gebruikt. Een synthesestudie houdt het op 30 procent van de aanvullende inkomensvoorziening voor ouderen, 35 procent algemene bijstand en zelfs 43-80 procent bijzondere bijstand.

Dataminen en 'deurtje lopen'

De taak van de overheid begint als de burger een aanvraag doet. Daarvóór mag de overheid geen persoonsgegevens gebruiken. Ziedaar het dilemma. Hoe ver gaat de taak van de overheid? ‘Zolang ik zelf een keuze houd, word ik er graag op gewezen als ik ergens recht op heb,’ zegt een deelnemer, de uitspraak van Van Zutphen dat we allemáál burgers zijn indachtig. Diverse voorbeelden laten op deze dag al zien dat het best mogelijk is om met behulp van geaggregeerde data op zoek te gaan naar bepaalde kenmerken, en dan alleen van een kleine afwijkende groep in te zoomen op het niveau van persoonsgegevens, onder toeziend oog van een privacy-officer en een FG. Met een combinatie van dataminen en ‘deurtje lopen’ moet het mogelijk zijn om het percentage ongebruikte regelingen omlaag te brengen (blijft over de vraag of het niet met minder regelingen kan).

Nog meer praten

‘Wordt dit niet weer zo’n dag waarop er heel veel wordt gepraat terwijl er nou eindelijk eens wat moet worden gedaan?’ kreeg moderator Ruben Maes vooraf te horen. Hoe begrijpelijk ook, deze dag bewijst tegelijk maar weer dat er nog te weinig wordt gepraat. Dat ambtenaren met politici kunnen praten, blijkt voor sommigen een openbaring. En die AVG knelt minder dan soms wordt aangenomen. ‘Juist een eigen interpretatie van een regel leidt ertoe dat de handdoek in de ring wordt gegooid,’ is de conclusie van de dag. ‘Erover praten is van wezenlijk belang.’