Rijksambtenaren melden schending integriteit vaak niet

De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) kan haar coördinerende rol voor het integriteitsbeleid bij de rijksoverheid beter invullen. Nu heeft Judith Uitermark (NSC) te weinig zicht op hoe departementen ermee omgaan.

Dat blijkt uit het onderzoek ‘Integriteit als basis’ van de Algemene Rekenkamer naar hoe het integriteitsbeleid voor (en door) ambtenaren op ministeries is vormgegeven en hoe het door hen wordt beleefd. ‘Wij verwachten allemaal dat de Nederlandse overheid integer werkt. Elke ambtenaar, ook een leidinggevende, moet zich veilig voelen als er professionele tegenspraak wordt geleverd’, aldus Pieter Duisenberg, president van de Algemene Rekenkamer. Maar rijksambtenaren melden een vermoeden van schending van de integriteit vaker niet dan wel, blijkt eveneens uit het onderzoek. Dat zit hem vaak in de organisatiecultuur. Ambtenaren hebben geen vertrouwen in een goede opvolging, voelen zich niet veilig om te melden of maken zich zorgen over gevolgen voor hun baan. Het is voor ministeries belangrijk om blijvend aandacht te besteden aan een veilig meldklimaat.

Leidinggevenden voelen zich onvoldoende ondersteund

Het onderzoek toont ook aan dat de meeste leidinggevenden weliswaar goed opereren, maar zich onvoldoende ondersteund voelen. Uit een enquête onder 4000 rijksambtenaren blijkt dat maar 15 procent van de leidinggevenden zich voldoende ondersteund voelt om hun rol goed in te vullen, terwijl goed voorbeeldgedrag onmisbaar is voor een integere organisatiecultuur. Hun voorbeeldgedrag kunnen zij zichtbaarder uitdragen, bijvoorbeeld door mensen die niet-integer gedrag vertonen aan te spreken, zodat alle ambtenaren op een ministerie zich gesteund weten als zij met vragen of twijfels zitten over integer gedrag. Het onderwerp zou ook vaker op de werkvloer aan de orde moeten komen om gewenst gedrag te stimuleren. In eerder onderzoek van de Algemene Rekenkamer uit 2004 en 2009 naar het integriteitbeleid was de voorbeeldrol en begeleiding van leidinggevenden ook al een belangrijke bevinding.

Uitwerking onvoldoende

Het onderzoek zoomt in op prestaties van twaalf kerndepartementen en maakt daarbij onderscheid tussen structuurmaatregelen en cultuurmaatregelen. De basisstructuur voor een goed integriteitsbeleid is bij ministeries wel aanwezig, maar is op een aantal punten nog onvoldoende uitgewerkt. Het ministerie van Defensie loopt vóór in het uitwerken van een samenhangend integriteitsbeleid en evalueert dat elke vier jaar. De ministeries van BZK, Algemene Zaken (AZ), Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), Buitenlandse Zaken (BZ), Economische Zaken (EZK), Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LNV), Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en in mindere mate Justitie en Veiligheid (JenV) en Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) hebben nog een stap te zetten om aan de norm te voldoen van een kwalitatief goede risicoanalyse. Wat betreft een uitgewerkt integriteitsbeleid geldt dit ook voor AZ, OCW, SZW en in mindere mate voor BZK, EZK, Infrastructuur en Waterstaat (IenW), LNV en VWS.

Integriteitscoördinator vooral bezig met incidenten

Daarnaast moeten BZK, AZ, EZK, LNV, SZW en in mindere mate BZ, Financiën (FIN), OCW en JenV nog een stap zetten in voldoende aandacht voor leren en evalueren van het integriteitsbeleid. Bij sommige ministeries zijn integriteitscoördinatoren voornamelijk bezig met incidenten, terwijl een structurele aanpak effectiever is. Zij hebben dan ook niet overal een zelfstandige en sterke positie binnen de organisatie, terwijl dat wel belangrijk is. Uitzondering is het ministerie van JenV. De positie van vertrouwenspersonen is doorgaans beter geregeld. Verder blijken protocollen over hoe te handelen na een melding over een vermeende schending bij vier ministeries (BZK, AZ, IenW en OCW) onvoldoende op orde.

Goed voorbeeld

In de ondersteuning van leidinggevenden geeft Defensie het goede voorbeeld. BZK, AZ, EZK, LNV en in mindere mate Financiën, OCW en VWS hebben hierin nog een stap te maken. IenW is een goed voorbeeld van een ministerie waar leidinggevenden worden ondersteund om inhoudelijk over integriteit te spreken. Een combinatie van structuur- en cultuurmaatregelen werkt voor integriteitsbeleid het beste, aldus de rekenkamer. Die twee pijlers moeten in samenhang worden opgepakt: structuur kan niet zonder cultuur en vice versa. Maatregelen hebben het meeste effect als ze op elkaar ingrijpen en niet selectief worden toegepast, dus het is geen ‘keuzemenu’. ‘Goed integriteitsbeleid bevat alle elementen. Ministeries moeten de samenhang hierin borgen.’

Meer urgentie nodig

In een reactie op het onderzoek zegt minister Uitermark dat zij haar coördinerende rol op het integriteitsbeleid wil versterken. Dat vindt de Algemene Rekenkamer ‘positief’, maar vindt haar verder ‘weinig concreet’. Ook merkt de rekenkamer op dat de minister niet ingaat op de bevindingen bij de verschillende ministeries. Volgens de rekenkamer kan een visie helpen om de coördinerende rol te versterken. De aankondiging van een toetsingskader noemt de rekenkamer een ‘goede stap vooruit’, maar acht toch meer urgentie nodig om leidinggevenden beter te ondersteunen en een veilige meldomgeving te creëren.

Ambtelijk vakmanschap beter inbedden

President Duisenberg merkt op dat het vaak eerst in de praktijk fout moet gaan, voordat de invulling van integer gedrag op ministeries bespreekbaar wordt. ‘Ambtelijk vakmanschap, waar integer handelen onderdeel van uitmaakt, kan beter worden ingebed.’ Daarbij vindt hij dat de ministeriële verantwoordelijkheid van de vakminister een sterke rijksbrede regie niet in de weg hoeft te staan. ‘Integriteit verdient continu aandacht en mag niet na het laatste incident weer wegzakken.’ Maar de aanbevelingen aan de minister van BZK komen niet in de plaats van wat individuele ministers te doen staat, stelt de rekenkamer. ‘Het is aan hen om de rijksbrede kaders specifiek te maken en af te stemmen op hun eigen departement.’ Ministers kunnen hierbij van elkaar leren. ‘We zien dat integriteitsbevordering op het ene departement verder is ontwikkeld dan op het andere.’