De strijd voor zelfstandigheid

Herindelingen gaan geregeld gepaard met gedoe, maar soms wordt het wel erg bont gemaakt. Het fusieproces rondom Scherpenzeel is er een voorbeeld van. Gekonkel en gestook door alle spelers maken het tot ‘dirty’ herindelingstraject. Het gaat hard tegen hard. Een reconstructie.

Het gevecht van Scherpenzeel met de provincie

Bijna twee jaar nu is het tienduizend inwoners tellende Gelderse Scherpenzeel in een verbeten strijd voor zelfstandigheid verwikkeld. In 2011 wil de gemeente fuseren met Woudenberg en Renswoude, maar dat wetsvoorstel wordt na de val van het kabinet-Balkenende IV controversieel verklaard en vervolgens door Rutte I ingetrokken. Sindsdien worden door het provinciebestuur van Gelderland wel eens speldenprikjes uitgedeeld, of wordt Scherpenzeel erop gewezen dat ze in haar eigen organisatie moet investeren om toekomstbestendig te worden. Het negeren van die adviezen heeft geen gevolgen. Een eerste officiële ‘waarschuwing’ aan het adres van Scherpenzeel, dat haar zelfstandige toekomst op het spel staat, wordt op 22 juli 2019 afgegeven door de Gelderse commissaris van de koning (cdk) John Berends (CDA).

Scherpenzeel moet ‘nadrukkelijk en gelijktijdig’ twee opties verkennen: voortzetting van zelfstandigheid en een bestuurlijke fusie met Barneveld. In december 2019 moet de gemeente een ‘duidelijk besluit’ nemen over de te volgen koers; er moet een stip op de horizon worden gezet. Als die stip Gedeputeerde Staten (GS) onvoldoende vertrouwen geeft, zullen GS een ‘eigen afweging’ maken, schrijft Berends. Een gewaarschuwd mens telt voor twee.

De brief markeert het begin van een traject waarbij de provincie vooringenomenheid wordt verweten en volgens Scherpenzeel telkens met nieuwe eisen op de proppen komt. Scherpenzeel gaat er regelmatig met gestrekt been in, is koppig en voert ‘huiswerk’ van de provincie niet uit. Er klapt een college; de gemeenteraad en de samenleving raken hopeloos verdeeld.

De waarnemend burgemeester van Scherpenzeel wordt provinciale lippendienst verweten en ruimt het veld. Men bedrijft volop achterkamertjes politiek. Tot op de dag van vandaag wordt het spel hard gespeeld, door alle betrokken partijen: provincie, burgemeester, college en raad.

De rol van de provincie
De aanleiding van de provinciale opdracht aan Scherpenzeel ligt in het rapport van SeinstravandeLaar (SvdL). Het college van Scherpenzeel geeft het bureau in maart 2019 de opdracht in kaart te brengen wat er nodig is om de begin dat jaar vastgestelde Toekomstvisie 2030 te realiseren.

Uit het rapport van SvdL – ‘Zelfbewust Scherpenzeel’ – dat voor de zomer van 2019 verschijnt, blijkt dat de gemeente haar taken niet naar behoren kan uitvoeren. Het schort onder meer aan organisatie- en bestuurskracht. De enige toekomstbestendige optie is herindeling met Bar - neveld, concludeert SvdL. Dat rapport geeft GS van Gelderland de onderbouwing van hun opvatting dat er nu echt iets moet gaan gebeuren.

Een stuurgroep vanuit de gemeente gaat aan de slag met het provinciale huiswerk en komt later dat jaar met het eindrapport ‘Regie over de toekomst van Scherpenzeel’. De stuurgroep stelt voor- en nadelen van zelfstandigheid versus herindeling op een rij. Het scenario ‘Scherpenzeel Zelfstandig’ is verder uitgewerkt dan ‘herindeling Barneveld’. Gelderland is dan ook not amused. In een stevige brief van 20 november aan college en raad schrijven GS dat Scherpenzeel te makkelijk concludeert dat zelfstandig voortbestaan mogelijk is. Een hele waslijst aan kritiekpunten volgt, met de overduidelijke waarschuwing: ‘Zonder vertrouwen in een duurzame toekomst van Scherpenzeel is een bestuurlijke fusie op provinciaal initiatief een optie.’

Voor het eerst dreigt de provincie met ingrijpen. De brief slaat in als een bom en wordt gezien als onwenselijke provinciale inmenging in het gemeentelijke democratisch proces. De brief belandt daags voor de belangrijke raadsvergadering van 9 december, waarin de door de provincie gewenste stip op de horizon moet worden gezet, bij raads- en collegeleden. GS mengen zich nog diverse keren in het democratisch proces van Scherpenzeel.

De gemeenteraad trekt zich echter niets van het dreigement aan. Ze kiest die negende december voor zelfstandigheid. De gemeente krijgt dan nog een laatste kans van GS. Het (nieuwe) college moet binnen een maand met een uitgewerkt plan komen hoe de gemeente het in haar eentje denkt te redden.

Kan dat plan de toets der kritiek niet doorstaan, dan ‘blijft provinciale regie op de bestuurskrachtversterking een serieuze optie’, schrijven GS. Het college van Scherpenzeel weet het voor elkaar te krijgen tijd te rekken tot de Kadernota 2020.

Die kans wordt in de ogen van GS verprutst. De Kadernota ‘geeft ons onvoldoende vertrouwen in een duurzame zelfstandige toekomst van de gemeente Scherpenzeel’, schrijven GS op 25 mei 2020 aan het college, nog voordat de raad zich over de Kadernota heeft uitgesproken. ‘De voorwaarden voor een duurzaam bestuurskrachtig Scherpenzeel worden niet vervuld.’ Als de raad in juli instemt met de Kadernota, starten GS de herindelingsprocedure, die ‘erop is gericht te komen tot een samenvoeging van Scherpenzeel met Barneveld’, zo dreigen GS.

Nadat de raad ook dit dreigement in de wind slaat en de Kadernota goedkeurt, hakken GS de knoop door. Ze beginnen een herindelingsprocedure. Scherpenzeel heeft meer dan genoeg kansen gehad om haar leven te beteren, maar deze niet benut, stellen GS. Het enige dat Scherpenzeel in het vaandel heeft staan, is ‘zelfstandigheid, zelfstandigheid, zelfstandigheid, zelfstandigheid’, stelt cdk Berends later in een gesprek met Binnenlands Bestuur. Na een open overleg waarin drie opties zijn verkend − zelfstandig Scherpenzeel, strategische samenwerking met Barneveld en herindeling tussen beide gemeenten – besluiten GS medio januari 2021 dat herindeling de beste oplossing is. Een herindelingsontwerp ligt nu ter inzage.

De rol van de provincie en die van de cdk worden door diverse partijen stevig bekritiseerd. Niet alleen door Scherpenzeel. Ook de zogeheten Spiegelgroep, die op verzoek van de provincie het proces van open overleg moet bewaken, oordeelt dat het open overleg (de eerste officiële stap in een herindelingsproces) niet open is geweest. Emeritus-hoogleraar staatsrecht Douwe Jan Elzinga stelt eveneens dat GS van meet af hebben aangestuurd op herindeling.

Hoogleraar bestuurskunde Paul Frissen, die in het najaar van 2020 door de cdk op pad is gestuurd om de politieke situatie in Scherpenzeel onder de loep te nemen, hekelt de rol van de provincie en die van de cdk. Berends heeft waarnemend burgemeester De Vries ‘gebruikt’ voor de realisatie van het politieke beleid van de provincie en heeft te sturend opgetreden. De provincie hanteert een ‘hardheid die in de beschaafde gedaante van redelijkheid is gehuld’, stelt Frissen, die GS adviseert het herindelingsproces in de ijskast te zetten. Dat advies slaan GS in de wind.

De rol van de burgemeester
Al snel in de strijd voor zelfstandigheid groeit het wantrouwen tegen waarnemend burgemeester Harry de Vries (CDA), die in januari 2019 wordt benoemd door de voormalige commissaris van de koning Clemens Cornielje (VVD). De Vries krijgt het verwijt persoonlijk te hebben aangestuurd op het inhuren van SvdL, met wiens eindrapport de kiem is gelegd voor de uiteindelijke herindelingsprocedure. Dit bureau heeft eerder onderzoek gedaan in de later heringedeelde gemeente Neerijnen. De Vries was daar in die tijd waarnemer. De burgemeester is laaiend en ziet dit als een aanval op zijn integriteit.

Het is niet het enige incident. Er gaan hardnekkige geruchten dat hij door Cornielje met de boodschap op pad is gestuurd de fusie tussen Scherpenzeel en Barneveld te regelen. Zelf ontkent hij dat en ook de opvolger van Cornielje, cdk Berends, stelt dat De Vries die opdracht niet formeel heeft gekregen. Wel wordt steeds duidelijker dat De Vries de ingezette koers voor zelfstandigheid van zijn gemeente niet ziet zitten. Hij mailt aan Berends blij te zijn met de inperking die de cdk aan Scherpenzeel in juli 2019 oplegt.

De gemeente mag slechts twee scenario’s uitwerken: zelfstandigheid en herindeling met Barneveld. De brief van de cdk aan het Scherpenzeelse college met die strekking wordt eerst afgestemd met De Vries en de Barneveldse burgemeester Asje van Dijk. De inperking is ‘noodzakelijk’, mailt De Vries aan GS en Van Dijk. Omdat in een eerste bijeenkomst van de stuurgroep ‘tot mijn verbazing zelfs werd geopperd om niet alleen het spoor Barneveld te verkennen, zoals afgesproken, maar bijvoorbeeld ook Veenendaal. Voor mij weer een voorbeeld van de vertragingstactiek.’

De mail van De Vries is boven tafel gekomen na een beroep door Omroep Gelderland op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). Deze houding van De Vries is voor diverse spelers uit Scherpenzeel tekenend voor zijn rol in het proces over de toekomst van de gemeente. Hij wordt gaandeweg als zetbaas van de provincie gezien, die informatie vanuit het college zonder medeweten van de wethouders doorspeelt naar GS en lobbypogingen richting Provinciale Staten (PS) onderneemt. Inmiddels is overduidelijk dat De Vries voor herindeling is. Dat ontkent hij zelf ook niet en hij spreekt zich er regelmatig publiekelijk over uit.

Op 2 september 2020 barst de bom: de wethouders wantrouwen De Vries inmiddels tot op het bot en zeggen tijdens een heidag het vertrouwen in hem op. Ze verwijten hem onder meer regelmatig bij de cdk uit de school te klappen over vertrouwelijke besprekingen over de strijd tegen herindeling. Ook heeft hij op eigen houtje contact opgenomen met ambtenaren van BZK en de provincie, zo blijkt later uit een memo, eveneens vrijgegeven na een Wob-verzoek van Omroep Gelderland. Hij probeerde tevens op eigen houtje bij Statenleden steun voor een provinciaal ingrijpen te vergaren. Via een mail eind november 2019 benadert hij een Statenlid van GroenLinks (coalitie): ‘Omdat ik mij zorgen maak over de politiek bestuurlijke situatie in Scherpenzeel zou ik het op prijs stellen om op korte termijn telefonisch contact te hebben, mede gezien een mogelijke rol van de provincie.’ Hij krijgt overigens nul op het rekest.

Na de heidag meldt De Vries zich op doktersadvies ziek en gooit medio december de handdoek in de ring. De slepende herindelingsdiscussie en de houding van de wethouders daarbij zijn voor De Vries reden zijn ontslag in te dienen. ‘Ik voelde mij in toenemende mate gemangeld in een ongelijke strijd, waar ik nooit in heb willen komen’, zo zegt hij tijdens een (online) raadsvergadering op 17 december 2020. Het memo waarin de wethouders uit de doeken doen waarom ze het vertrouwen in hem opzeggen, is in zijn ogen een bewuste actie geweest die maar één doel had: ‘Barbertje moest hangen.’

De rol van Scherpenzeel
De strijd om zelfstandigheid wordt ook in het gemeentehuis zelf hard gespeeld. Na dat bewuste rapport van SvdL begint een deel van het college van GemeenteBelangen Scherpenzeel (GBS), ChristenUnie en Pro Scherpenzeel te twijfelen of vasthouden aan zelfstandigheid – zoals ook vastgelegd in het coalitieakkoord 2018-2022 – wel een verstandige koers is. GBS is met vijf zetels de grootste fractie in de dertien raadsleden tellende raad. ChristenUnie en Pro Scherpenzeel vinden burgemeester De Vries aan hun zijde. Het gerommel eindigt op 3 december in een voorlopige climax, als het vertrouwen wordt opgezegd in GBS-wethouder Henny van Dijk door de twee andere wethouders en burgemeester De Vries. Van Dijk laat zich niet wegsturen: ‘Alleen de raad kan dat doen.’ Ze verlaat wel even de kamer, om met de gemeentesecretaris bij de wethoudersvereniging te checken of een college een wethouder wel mag wegsturen. Na een paar minuten komt ze terug (nee, het mag niet). Er ligt dan al een persbericht op tafel waarin haar vertrek wordt aangekondigd. Van Dijk blijft zitten waar ze zit.

Daarna volgen de ontwikkelingen zich in snel tempo op. Op 9 december, de dag van de cruciale raadsvergadering over de toekomst van de gemeente, klapt het college. De wethouders van ChristenUnie en Pro Scherpenzeel worden bij aanvang van de vergadering door hun fracties teruggetrokken. Een nieuw college van GBS en SGP staat al in de startblokken, inclusief een nieuw bestuursakkoord: Zelfstandig Scherpenzeel. Het initiatiefvoorstel van GBS-fractievoorzitter Henk Brons, om te kiezen voor zelfstandigheid, wordt met acht stemmen voor en vijf tegen aangenomen. Een inderhaast opgesteld collegevoorstel vóór herindeling wordt verworpen.

De strijd voor zelfstandigheid is dan al een tijdje aan de gang. Dreigementen vanuit de provincie worden gepareerd, deels genegeerd en er wordt hard gewerkt aan de versterking van de bestuurskracht. Minister Ollongren van Binnenlandse Zaken wordt in juli 2020 verzocht in te grijpen, voordat de provincie een besluit neemt een herindelingsprocedure (arhi) te starten. Als GS op 14 juli toch dat besluit nemen, zet Scherpenzeel zwaar geschut in. Ollongren wordt verzocht het besluit van GS te schorsen en te vernietigen – vergeefs zal later blijken. Scherpenzeel dringt er bij GS vergeefs op aan de arhi-procedure van tafel te halen. Het college dient, wederom vergeefs, bij de commissie Rechtsbescherming van de provincie een bezwaarschrift in. De noodzaak tot het starten van de arhi-procedure is in de ogen van het Scherpenzeelse college niet onderbouwd en herindeling is een slechte oplossing voor een niet-bestaand probleem. De strijd loopt niet lekker, tot grote frustratie van het college. ‘We kunnen nergens terecht met onze bezwaren tegen de regieneming van de provincie.’

De strijdbaarheid verdampt echter niet. Meteen al na het dreigement van GS om een herindelingsprocedure te starten als de raad in juli 2020 instemt met Kadernota, intensiveert zij haar acties. De raad organiseert een inwonerspeiling, waaruit blijkt dat bijna 90 procent wil dat de gemeente zelfstandig blijft. Gemeentefondsspecialist Jan Verhagen duikt op verzoek van het college de cijfers in. ‘De financiële positie van Scherpenzeel is zeer solide. De gemeente is financieel in staat duurzaam (langer dan 10 jaar) de bestuurskracht te vergroten’, concludeert hij. Er wordt voor een fors bedrag een lobbyist ingehuurd om het college te helpen in zijn strategie voor behoud van zelfstandigheid. Weer later wordt BMC gevraagd een nieuw bestuurskrachtonderzoek te doen. Het bureau concludeert dat er geen evident bestuurskrachtprobleem meer is. Een uit nieuwe inwonerspeiling, gehouden op 17 maart, stemt opnieuw een ruime meerderheid van de Scherpenzelers voor zelfstandigheid.

Hiermee is wederom is het ontbreken van draagvlak aangetoond, stelt het college. GS negeren de hele tijd niet alleen het gebrek aan draagvlak, maar blijven weigeren met een frisse blik de gerealiseerde en in gang gezette verbeteracties op hun merites te beoordelen, moppert het college. Die fusie met Barneveld moet er doorheen worden gedrukt, zo is de stellige overtuiging. Het spel wordt niet altijd slim gespeeld.

Het college weigert aanvankelijk deel te nemen aan het open overleg omdat het er nul vertrouwen in heeft. Als het college op het allerlaatste nippertje alsnog aanhaakt, wil het alleen praten over zelfstandigheid. Nu is het druk bezig een samenwerkingsovereenkomst met Barneveld op te tuigen. In de hoop daarmee GS een argument tot fusie uit handen te slaan. Dat had de gemeente natuurlijk al veel eerder kunnen doen, toen de arhi-procedure alleen nog maar in de lucht hing. Het is opnieuw een voorbeeld van de koppigheid van Scherpenzeel.

Het college probeert steun van BZK te krijgen, hoewel het ministerie formeel pas na ontvangst van een door Provinciale Staten vastgesteld herindelingsadvies aan zet is. Volgens Scherpenzeel kan de minister echter een aanwijzing geven als in strijd met het beleidskader herindeling wordt gehandeld. Daarvan is hier sprake, stelt Scherpenzeel. Tot frustratie van het college pakt de minister die handschoen (nog) niet op.

Reactie GS
Cdk Berends en gedeputeerde Jan Markink (VVD, toezicht gemeentefinanciën, Sterk Bestuur Gelderland) ontkennen dat er sprake is van vooringenomenheid. Zij stellen dat er wel degelijk een echt open overleg is geweest. De argumenten om tot herindeling over te gaan, zijn altijd dezelfde gebleven. Scherpenzeel heeft volop kansen gekregen om te bewijzen dat zelfstandigheid haalbaar is, maar heeft deze niet benut. Ze heef geweigerd twee scenario’s (zelfstandigheid en herindeling) goed naast elkaar te zetten. Het is daarmee gerechtvaardigd als provincie in te grijpen.

Reactie Scherpenzeel
‘We begrijpen oprecht niet waarom GS in weerwil van het commitment wat is gevraagd en gegeven, in weerwil van ons pleidooi om samenwerking te onderzoeken, en in weerwil van de adviezen van Elzinga, Frissen en de Spiegelgroep voor dit ‘paardenmiddel’ (herindeling, red) heeft gekozen’, aldus wethouder Izaäk van Ekeren (bestuurlijke toekomst). Er is geen evident bestuursprobleem meer. GS hebben in de loop van de tijd wisselende argumenten aangedragen: na de noodzaak tot organisatieversterking, via financiële noodzaak, bestuurlijke problemen, gebrek aan bestuurskracht tot het argument dat Barneveld en Scherpenzeel er onderling niet uitkomen om stevig samen te werken. De gemeente blijft bij haar standpunt dat zelfstandigheid haalbaar is. Oud-burgemeester Harry de Vries wilde niet reageren.