Ramp? Even Ron bellen

Ron Jeltema, vliegende kiep in het openbaar bestuur

Toen Otwin van Dijk als nieuwbakken burgemeester van het geplaagde Oude IJsselstreek afgelopen zomer zijn entree maakte in het gemeentehuis, stond interim-gemeentesecretaris Ron Jeltema (63) hem handenwrijvend op te wachten. De burgemeester moest worden ingewerkt. Van Dijk: ‘Ik ken het openbaar bestuur goed, maar ik had geen ervaring als burgemeester. Ron nam mij niet als een kwajongen bij de hand, maar deelde wel zijn oneindige kennis. Hij is, hoe zeg dat ik netjes, een oudere gemeentesecretaris. Ik bracht de jonge dynamiek en hij de stabiliteit en de rust. Een wijze les heb ik zeker van hem geleerd: als burgemeester moet je niet meteen je mening klaar hebben. Dat had ik eerst als wethouder en later als Kamerlid natuurlijk altijd.’

‘”Luister nou toch eens eerst”, zei ik tegen hem’, lacht Ron Jeltema. ‘Otwin is een verbaal kunstenaar en gaat maar door. Het is goed als iemand hem erop wijst dat de burgemeester allereerst vragen stelt, luistert en anderen de ruimte geeft. Wethouders die burgemeester worden, moeten daaraan wennen. Als wethouder staan ze op ‘zenden’. De wethouder vindt van alles en hoort zichzelf vaak graag praten. Dat hoort bij het vak. De burgemeester moet in het huidige systeem luisteren en geduld oefenen.’

Dat moet wel veranderen, vindt Jeltema. ‘De burgemeester zou door de burgers gekozen moeten worden uit een voorselectie van de gemeenteraad. Een wethouder heeft geen autoriteit, een burgemeester wel. En die wordt dan benoemd door de kroon! Daar moeten we echt mee ophouden. Burgers vinden dat ze niets te vertellen hebben. Als de burger een burgemeester zou kunnen kiezen, met een programma, dan zou je de democratische basis van het bestuur versterken.’

Bezinningstocht
Begin dit jaar zat het werk erop in de Achterhoek; Jeltema verhuisde naar het Noord-Hollandse Heemskerk, waar ze wel wat kalmte konden gebruiken. Eind vorig jaar stapte gemeentesecretaris Adrienne Bloem er op. Ze was toe aan een ‘nieuwe uitdaging’. ‘Mogelijk heeft ze dat inzicht opgedaan tijdens een omstreden bezinningstocht naar de Marokkaanse woestijn, op kosten van de gemeente à 2.500 euro’, schreef het Noordhollands Dagblad vilein.

De krant had eerder geschreven over de cursussen die de gemeente had betaald om de ‘mannelijke en vrouwelijke kwaliteiten van de ambtenaren in beweging te brengen’ en de conflicten tussen gemeentesecretaris Bloem en de OR aan het licht gebracht. Aan Ron Jeltema om een extern onderzoek naar deze conflicten te begeleiden en om als interim-gemeentesecretaris rust in de tent te brengen.

En dat zal Jeltema in Heemskerk gemakkelijker afgaan dan in Oude IJsselstreek of pak ‘m beet het Limburgse Stein (25.000 inwoners, vijf dorpen en vier gehuchten), waar hij drie jaar geleden interim-gemeentesecretaris was. ‘Nee, Heemskerk is niet de moeilijkste gemeente waar ik heb gezeten. Een conflict tussen de OR en de gemeentesecretaris is door een brief aan de raad geëscaleerd en politiek geworden, maar het is een gezonde gemeente. De prestaties zijn prima’, zegt Jeltema in het Heemskerkse Grand Café Van Ruysdael.

‘De problemen in Stein zaten heel diep in het bestuur en in de relaties tussen de verschillende kernen in de gemeente. Er stonden heel wat oude rekeningen open. Dat zag je terug in de raad. Er zaten negen oud-wethouders in de gemeenteraad. Werd een wethouder afgezet, ging hij in de raad zitten, om twee jaar later terug te komen! Er moest echt iets aan die bestuurscultuur worden gedaan.’

Maar het bleek onbegonnen werk om in Stein van een 3 een 7 te maken, merkte Ron Jeltema. ‘Er waren te veel partijen die alles bij het oude wilden laten en het politieke spelletje wel leuk vonden. Je kunt een gemeente helpen, maar als mensen niet willen, dan houdt het op.’

Wil hij een volgende klus in Limburg? ‘Brabant is absoluut anders, maar Limburg? Ik vind de cultuur daar soms te flexibel. Voor een westerling is het soms onmogelijk om afspraken te maken. Ik had met het managementteam in Stein een structuur bedacht, ik ben twee weken op vakantie kom terug en dan blijken ze twee weken lang niet bij elkaar te zijn geweest. Gewoon gestopt.’

Jeltema vertrok in het najaar van 2014 uit de westelijke mijnstreek, en ziet nu tot zijn spijt dat er bestuurlijk weinig is veranderd. ‘De oude fouten worden gemaakt. Het college viel vorig jaar, wethouders stapten op. Eeuwig zonde, want de mensen die er werken hebben er last van.’

Spirituele cursussen
In Heemskerk hadden de gemeenteambtenaren last van de strubbelingen met de gemeentesecretaris en de negatieve publiciteit over de spirituele cursussen. Het Noordhollands Dagblad had het over ‘Heemskerkse ambtenaren die verbinding maken met de seks-chakra en de keelchakra’. En dat voor meer dan 400.000 euro. Ron Jeltema keek er niet van op en vindt die cursussen ook geen probleem. Hij zegt: ‘Per jaar geeft Heemskerk 3,5 ton uit aan opleidingen. In vijf jaar is hier jaarlijks in het kader van organisatieontwikkeling gemiddeld 80.000 euro uitgegeven aan groepsgerichte trainingen. Dat is helemaal niet vreemd. Alle gemeenten doen dat. Het beeld is in de media totaal scheefgetrokken.’

De laatste jaren worden volgens hem steeds meer opleidingen gegeven waarbij het draait om de ontwikkeling van de mens en zijn persoonlijke kwaliteiten. ‘We moeten toch flexibeler worden om op verschillende terreinen ingezet te kunnen worden? We werken aan de cultuur van de nieuwe ambtenaar die de wensen van buiten leert snappen en daar ‘binnen’ beleid van maakt. Dat je daar gerichte trainingen voor geeft, is helemaal niet zo raar.’

Jeltema bivakkeert nu bijna twee maanden in het gemeentehuis van Heemskerk. ‘Ik spreek iedereen in de organisatie, ook met de raad. Ze merken dat ik altijd mijzelf ben. Otwin van Dijk noemt mij authentiek. Ik vind dat een groot compliment. Ik heb geen aangeleerd gedrag in het werk dat ik nu doe. Ik ga geen sociaal gewenste antwoorden geven. Ik geef ook altijd antwoord op een vraag; nu ook. Dat is wat ik een gemeente in een eerste gesprek ook vertel: verwacht van mij geen zoetje broodjes of wollige taal. Ik speel het spel fair, maar wel scherp.’

Leiderschap
Vanmiddag was Jeltema op bezoek bij de voorzitter van de OR, beheerder van begraafplaats Eikenhof. Ron Jeltema: ‘Ik denk dat ik het vermogen heb om iedereen op een begrijpelijke manier aan te spreken – van de burgemeester tot de buitendienst. Een uurtje mee gepraat, ik heb de begraafplaats bekeken. Het was prachtig. Belangrijk, een relatie opbouwen. Zonder relatie beïnvloed je mensen niet, en dat moet als je problemen wilt oplossen.’

Het is al rustiger in het gemeentehuis aan het Maerten van Heemskerckplein, constateert Jeltema. ‘Mensen zijn blij dat er weer een secretaris zit die ook in het college zijn mond opendoet, die in de organisatie structuur aanbrengt en die leiderschap toont. Leiderschap, daar draait het om. Dat is wat ik doe. Mensen hebben daar behoefte aan. Bij alle organisaties waar ik binnenkom als interim is er behoefte aan leiderschap. Mensen trekken zich aan je op. Sommigen hebben een baken nodig om weer vastigheid te krijgen.’

En dat baken was er vorig jaar niet in Heemskerk. ‘Die chakra-cursussen slaan dan in als een bom. Ze waren hier geen gedoe gewend. Er is ook nooit iets serieus misgegaan. Ook in de raad zijn de verhoudingen prettig. In Stein was dat anders. Daar lag de zaag al klaar om de poten onder de stoel van de nieuwe wethouder vandaan te zagen. Een harde bestuurscultuur. Maar Heemskerk is gemoedelijk. Het ambtenarenkorps is trouw aan de gemeente. Ze zijn hier geworteld. Dat is ook wel een puntje, want het college wil wél dat wordt vernieuwd en gerouleerd.’

Burgemeester Mieke Baltus (CDA) van Heemskerk is inmiddels Jeltema’s 24ste burgemeester. Jaap Burger was zijn eerste in Harmelen. ‘Een goede burgemeester heeft statuur, heeft een menselijke kant en handelt in het algemeen belang van de gemeente.’ Nooit overwogen om zelf burgemeester te worden? Jeltema: ‘Zeker wel. Alexander Pechtold, beginnend burgemeester in Wageningen, zei tegen mij: “Waarom probeer je dat niet eens?” Ik heb het een aantal keren geprobeerd, maar het is niet gelukt. Dat was in die fase best frustrerend. Ik ben er een paar jaar heel druk mee geweest. Het brengt een hoop onrust in je leven. Je bent er intensief mee bezig en je zult ook moeten verhuizen. In de eindfase van zo’n procedure ben je afhankelijk van politieke afwegingen. In feite gaat het bij de selectie niet in de eerste plaats om je kwaliteiten, die kunnen zelfs afschrikken, maar om de vraag of je past binnen het plaatje dat een selectiecommissie voor ogen heeft. Ik bedacht mij: als ik kennelijk niet mijzelf kan zijn, dan stop ik ermee.’

Onafhankelijk
En dus vestigde Ron Jeltema zich in 2008 als zelfstandig ondernemer en is hij, naast een paar andere rotten in het vak, de man die selectiebureaus bellen voor een gemeente in problemen. Maar als de deuren in het gemeentehuis gesloten zijn én blijven voor Jeltema, dan is het snel afgelopen met het ‘dienstverband’. ‘Ik kan mij op mijn 63ste onafhankelijk opstellen. Ik doe dit omdat ik het leuk vind, niet omdat ik mijn hypotheek moet afbetalen. Die onafhankelijkheid maakt mij sterker.’

Het probleem is dat de gemiddelde gemeentesecretaris in vaste dienst doorgaans wél een hypotheek heeft en kinderen op school. Jeltema: ‘Hij is toch ondergeschikt en heeft een werknemersrelatie met het college. Dat zou anders moeten. De gemeentesecretaris zou een contract voor een aantal jaren moeten hebben, waardoor hij vrijer en onafhankelijker kan opereren. Nu verdwijnt jaarlijks 20 procent van de gemeentesecretarissen.’

Want gemakkelijk is het vak van gemeentesecretaris tussen scorende bestuurders niet. Ron Jeltema: ‘Je moet leiderschap tonen én dienstbaar zijn. Dat is niet eenvoudig, maar als je de congressen van de vereniging van gemeentesecretarissen bezoekt, dan zou je dat niet zeggen. Vaak is het eigen gras groener dan dat het gras bij de buren. We houden graag de schijn op dat we de zaken ferm in de hand hebben. Ik hoor de mooiste verhalen, maar dan denk ik: waar zitten jouw dilemma’s? Want die heb jij ook. Waarom vertel je daar niet over? Wees eerlijk over de spagaat die je moet maken. Hoe speel je fair play in een politieke omgeving? Dat is weinigen gegeven en misschien is het ook wel te veel gevraagd.’

CV
Ron Jeltema werd op 17 januari 1954 geboren in Rotterdam. Hij volgde de hbo lerarenopleiding geschiedenis en geografie en op de Bestuursacademie de opleiding hoger bestuursambtenaar. Bij het SIOO volgde Jeltema de postdoctorale opleiding lokaal leiderschap. Hij begon zijn gemeentelijke carrière in 1979 in Voorburg. Jeltema werd voor het eerst gemeentesecretaris in Harmelen in 1990. Hij was van 1997 tot 1999 gemeentesecretaris in Leersum, van 1999 tot 2002 in Rhenen en van 2002 tot 2007 in Wageningen. Daarna was hij als zelfstandig ondernemer (interim) gemeentesecretaris/ directeur/adviseur in: Waalre (2007-2008), Vlaardingen (2008), Halderberge (2008- 2009), Emmen (2009- 2010), Anna Paulowna (2011), Heeze-Leende (2011-2012, 2014- 2016), Landsmeer (2012-2013), Vught (2013-2014), Stein (2014), A2 gemeenten (2015-2016) en Oude IJsselstreek (2016). Sinds januari 2017 is Ron Jeltema interimgemeentesecretaris van Heemskerk.