‘Halsema deed precies wat een burgemeester moet doen’

Het Nederlands Genootschap van Burgemeesters (NGB) gaat een leerlijn ontwikkelen over hoe burgemeesters hun onafhankelijke, apolitieke, neutrale rol kunnen inzetten. In een essay schrijven directeur Hilde Westera en bestuurskundige Niels Karsten dat de onafhankelijke rol van de burgemeester in deze tijd relevanter dan ooit is.

De onafhankelijke positie van de burgemeester staat onder (politieke) druk, maar is ook relevanter en noodzakelijker dan ooit, aldus Hilde Westera, directeur van het Nederlands Genootschap van Burgemeesters en de Tilburgse bestuurskundige Niels Karsten. Dat schrijven ze in hun essay dat deze maand officieel wordt gepresenteerd op het symposium ‘Onafhankelijkheid onder druk’ in Amsterdam.

De gebeurtenissen rond de wedstrijd Ajax-Maccabi Tel Aviv illustreren dit volgens hen ten voeten uit. ‘Hoewel sommige Tweede Kamerleden de burgemeester van Amsterdam het liefst gelijk zagen vertrekken wegens vermeend disfunctioneren, deed Femke Halsema precies wat van een onafhankelijke, boven de partijen staande burgemeester mag worden verwacht.’

Wat was er zo ‘burgemeesterlijk’ aan het optreden van Halsema?

Westera: ‘Ze heeft precies gedaan wat een onafhankelijke burgemeester moet doen: niet polariseren maar de-escaleren en verbinding zoeken met groepen. Burgemeester van iedereen zijn. Dit is de kern van het ambt. In de brief aan de Amsterdammers zei ze: “houd elkaar vast”. Dat zijn burgemeesterlijke woorden.’

Karsten: ‘Het gebruik van woorden is belangrijk. Met een woord als “pogrom” moet je heel voorzichtig zijn. In haar wettelijke rol deed ze precies wat ze zou moeten doen. Dat vraagt iets, het is een eenzame rol en verantwoordelijkheid. Je moet de democratische rechtsstaat waarborgen onder politieke druk. Dat is lastig.’

Moet er duidelijker aan mensen worden uitgelegd waar burgemeesters wel en niet over gaan?

Westera: ‘Een burgemeester heeft meerdere rollen. Je moet niet alleen aan henzelf uitleggen wat die rollen zijn, wanneer je die inzet en ook expliciet benoemt, maar ook aan gemeenteraden. Die hebben niet altijd een compleet beeld van de taken van de burgemeester. We doen als NGB in het traject “versterking van de democratische rechtsstaat” met de andere beroepsgroepen een gezamenlijk voorstel, met subsidie van Binnenlandse Zaken (BZK), dat specifiek ziet op rolneming en rolopvatting. Het is fundamenteel dat je dat van elkaar weet. Je zag dat onlangs in de Tweede Kamer misgaan. Laat ieder zijn rol nemen. Laat de gemeenteraad van Amsterdam zijn rol spelen. Dáár moet de burgemeester verantwoordelijkheid afleggen, niet in de Kamer. Heb respect voor elkaars rol en taak.’

Moet je die rol niet ook aan de inwoners uitleggen?

Westera: ‘Zeker, dat moet je op alle niveaus goed doen. Burgemeester Sharon Dijksma zei laatst op het wethouderscongres: “We moeten voorkomen dat we het als overheden elkaar moeilijk maken, anders snapt de inwoner er helemaal niets meer van.” Het is goed om voor de inwoners jouw rol te benoemen, zeker als je van rol wisselt. Je moet dat wel in normale taal uitleggen. Zoals Erica van Lente, burgemeester van Midden-Groningen, bijvoorbeeld zei: “Ik spreek nu als burgermoeder mijn ongenoegen uit”. Ik denk dat je dat zo prima kunt benoemen.’

Karsten: ‘Ook daar luisteren woorden nauw. Minister Uitermark van BZK zei dat Halsema de demonstratie had “toegestaan”. Dat is feitelijk onjuist. Ook richting raad en inwoners moet je dat vroegtijdig uitleggen. Als een haatimam naar jouw gemeente wil komen en je moet dán pas uitleggen wat jouw rol is, dan ligt het al zo politiek en gevoelig. Juist rondom zo’n situatie in een andere gemeente moet je het gesprek aangaan. Wat is je rol als raad in deze? Ik verbaasde mij bij het protest van het wetenschappelijk onderwijs in Utrecht over collega’s die openlijk twijfelden over het oordeel van de driehoek of er dreiging was (van het kapen van de demonstratie door pro-Palestina-activisten, WB): wij hebben geen dreiging gezien, dus er was geen dreiging. Daar moet je goed uitleggen wat de rol van de driehoek is en waar ze het oordeel op baseren. Je kunt niet alles vertellen, maar maak duidelijk dat je de demonstratie niet verbiedt omdat je tegen de inhoud bent of de grote opkomst niet ziet zitten.’

Jullie schrijven dat neutraliteit van de burgemeester partijen kan ‘motiveren’ om bij ‘traag spel’ in actie te komen en beleid te gaan ontwikkelen en uitvoeren. Wat kan dat concreet betekenen?

Westera: ‘In artikel 170 van de Gemeentewet staat dat de burgemeester toeziet op tijdige voorbereiding en uitvoering van beleid. Dat is een democratische verantwoordelijkheid voor een gemeente in brede zin. Alle spelers moeten goed en tijdig hun best doen. We moeten ons aan de wet houden. De burgemeester wordt wel hoeder van de lokale democratie genoemd, maar dat is soms lastig. Bij de asieldiscussie moet je erop wijzen dat de Spreidingswet nog steeds geldt. Je hebt als gemeente een verantwoordelijkheid. Politiek gezien ga je er niet over, maar als neutrale persoon wijs je er als burgemeester op wat er in dit land is afgesproken en hoe we met elkaar omgaan.’

Karsten: ‘Westland is een mooi voorbeeld. Daar sprak de raad zich uit tegen de komst van asielzoekers en zei de burgemeester: “We hebben hier een verantwoordelijkheid en een wettelijke plicht, ook tegen de achtergrond van een mogelijke afschaffing. Wij moeten ons er voorlopig aan houden. Dat is onze wettelijke rol.” Dat is een heel moeilijke positie om als burgemeester maatschappelijk en politiek in te nemen.’

Westera: ‘En dat moet je dus goed uitleggen. Je zegt dat vanwege de regels die we met elkaar hebben afgesproken. De politiek neemt het besluit, maar het is jouw rol om dat te benoemen. Dat viel me op in de Basismonitor Politieke Ambtsdragers: op bepaalde terreinen wijkt de mening van de inwoners af van die van de burgemeester en daar staat de asielproblematiek bij. Dat heeft hiermee te maken: je benoemt het vanwege je rol.’

Moet de verantwoordelijkheid voor het asieldossier wel bij de burgemeester liggen?

Westera: ‘De portefeuille kan het beste bij één of meerdere wethouders worden belegd, want het onderwerp raakt verschillende beleidsterreinen in het hele college. Het is niet handig om het dossier bij een burgemeester te beleggen, zeker niet als het politiek gevoelig ligt. Je moet wijzen op de uitvoering, maar de politieke verantwoordelijkheid moet je bij de wethouders leggen. Je ziet wel dat ze gezamenlijk naar een bewonersavond gaan om dat toe te lichten.’

Karsten: ‘Mijn promotieonderzoek ging erover. De wethouder staat vaak op het podium en de burgemeester bij de deur om iedereen een hand te geven. Je bent dan toegankelijk als burgervader/moeder, ook voor hen die het oneens zijn met de gemeente. De burgemeester is er, maar de politieke verantwoordelijkheid ligt bij de wethouder. Die staat het beleid te verdedigen. Goede burgemeesters kunnen dat. Sommige burgemeesters doen dat ook tijdens een raadsvergadering: heel actief contact houden met raadsleden rond een debat.’

Westera: ‘Wij zeggen vaak tegen nieuwe burgemeesters, zeker als ze wethouder zijn geweest: burgemeester zijn is heel vaak op je handen zitten. Vooral bij beleid en politiek. Je hebt een andere, bestuurlijke rol. Je moet meer achter de schermen opereren en tussen mensen en groeperingen. Qua positie en bevoegdheden heb je een andere rol.’

Lees het hele interview met Hilde Westera en Niels Karsten in BB23 (inlog).