‘Netwerkcorruptie is blinde vlek’

Netwerken van politiek en bedrijfsleven zijn een excellente voedingsbodem voor netwerkcorruptie. We hebben daar veel te weinig oog voor, omdat we volgens lector bij hogeschool Saxion Willeke Slingerland zijn gefocust op de paar rotte appels en niet op de mand. 

Slingerland onderzocht voor haar proefschrift voor de Vrije Universiteit Amsterdam onder andere de omkoperij bij de FIFA en de corruptiezaak rond voormalig senator en wethouder voor de VVD in Roermond Jos van Rey. In omvang en impact onvergelijkbare affaires, maar wel gevallen van netwerkcorruptie.

WK voetbal
De FIFA spant de kroon. De internationale voetbalfederatie is compleet ontaard en tot in haar vezels corrupt. Slingerland: ‘Ik maak een onderscheid tussen netwerkcorruptie en corrupte netwerken. In corrupte netwerken heerst veel corruptie; netwerkcorruptie betekent dat het netwerk zélf de corruptie vormt, zonder dat daar individueel corrupt handelen hoeft plaats te vinden. Bij de FIFA komt alles bij elkaar. Het is een criminele organisatie, het heeft netwerkcorruptie én individuele corruptie. Alles grijpt op elkaar in en versterkt elkaar. Er worden doelbewust afspraken gemaakt om een WK onderhands te verkopen en de belangen te verdelen.’

Regeringsleiders
De FIFA-corruptie gaat verder en vergiftigt ook andere, soms goedbedoelende, netwerken, zegt Slingerland. ‘Er worden contacten gelegd met staatshoofden, regeringsleiders, mediabedrijven en multinationals. Je ziet niet direct dat er belangen worden verkocht, maar er worden wel allianties gesmeed. Een criminele organisatie verbindt zich met de politieke en de commerciële arena. Er zit een hoop idealisme in de marketing van de FIFA – we zijn wereldburgers, we zijn tegen discriminatie – dus dat voelt goed. Je ziet dat er vervolgens een norm ontstaat dat het FIFA-netwerk er voor jou is als jij iets voor het FIFA-netwerk doet.’ De perversie gaat verder, aldus Slingerland, want andere netwerken zien wat er gebeurt maar trekken niet aan de bel. ‘Je staat erbij en kijkt ernaar, maar uit angst voor je eigen hachje doe je niets.’

Ongrijpbaar
Netwerkcorruptie is volgens haar ongrijpbaarder dan een-op-een omkoping en draait ook niet per se om persoonlijk belang of gewin. Het gaat om macht, om autoriteit, positie en aanzien. ‘Het punt is: we zitten in sociale netwerken omdat we in een netwerksamenleving nu eenmaal de dingen zó voor elkaar krijgen. Vanuit een gemeenschappelijk en gedeeld belang doe je wat voor elkaar; je helpt elkaar verder in het leven. Maar die hulp kan verworden tot het dienen van een netwerkbelang. Je ontwikkelt een tunnelvisie in een naar binnen gekeerd netwerk en draagt, vaak onbedoeld, bij aan een vriendendienstcultuur. Het kwaad zit niet in een dikke envelop en niemand lijkt het slachtoffer, maar we hebben niet door dat we állemaal het slachtoffer zijn van netwerkcorruptie.’

Burgemeesters en wethouders
‘Veel burgemeesters hebben mij gemaild en gebeld’, aldus Slingerland. ‘Burgemeesters en wethouders zitten voor hun werk in allerlei netwerken, maar het concept dat je binnen een netwerk medeplichtig kunt zijn aan corruptie zonder dat zelf te zijn, zet ze denk ik aan het denken. Wordt er informeel informatie uitgewisseld? Is er een netwerkbewustzijn ontstaan? Is de impliciete norm wederkerigheid? Gaat het over ‘zij daar en wij hier’ bij de organisatie van een evenement of een vraag van het ministerie? Alleen als burgemeesters open en eerlijk zijn over hun eigen netwerken, kunnen ze met wethouders de risico’s van hún netwerken bespreken. Ik geloof heel erg in “practice what you preach”.’

Ondermijning rechtsstaat
Bestuurlijk Nederland moet wennen aan het idee van netwerkcorruptie, omdat overheden nog heel erg van de integriteit 1.0 zijn, heeft Slingerland als lector overheid, markt en samenleving ervaren. Het vaderlandse integriteitsbeleid draait om gedragscodes, om het afleggen van de eed, om het melden van geschenken. ‘Doe dat vooral allemaal, maar je creëert er geen netwerkbewustzijn mee. Het registreren van geschenken helpt ons niet om na te denken over waar het bij integriteit om draait: wat doe ik in het dagelijkse leven?’, aldus Slingerland. ‘De losse instrumenten van ons integriteitsbeleid en de repressie zijn gericht op het individu of op de organisatie, maar níet op de netwerken waarin bestuurders of ambtenaren opereren. We moeten ons realiseren dat we de rechtsstaat ondermijnen als we die netwerken niet onder ogen zien. ‘

Omdat het individu in het integriteitsbeleid centraal staat, kunnen nationale overheden en internationale organisaties slecht uit de voeten met netwerkcorruptie. ‘We kijken naar de rotte appels, hun netwerk is een blinde vlek.’

Lees het volledige interview in Binnenlands Bestuur nr. 14 van deze week (inlog)