Mening van het volk

Zo beginnen Tjalling Swierstra en Evelien Tonkens hun essay in de bundel Polarisatie, bedreigend en verrijkend die de RMO, de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling onlangs publiceerde. Zou er bij die raad nu niet één iemand vrijgesteld kunnen worden om zo nu en dan eens een tekst te redigeren? Vrijwel alle essayisten bedienen zich in deze, op zichzelf redelijk waardevolle, bundel essays van een hemeltergend soort sociologenjargon waar de, in Nederland onmiskenbaar oprukkende, polarisatie achter verdwijnt.

Bij het lezen van deze bundel moest ik denken aan de vileine kritiek van de negentiendeeeuwse hoogleraar Jacob Geel op een Zweedse reportagebundel van de oude Potgieter. ‘Ga eens een stapje opzij, Potgieter. Ik kan Zweden niet zien.’ Dat er over de polaristatie ook heel anders geschreven kan worden, laat het ongeveer gelijktijdig verschenen nagelaten werk van de socioloog J.A.A. van Doorn zien. Nederlandse democratie heet dit juweel dat postuum samengesteld werd door Jos de Beus en Piet de Rooy. Het schetst een ragfijn beeld van de stand van de democratie. ‘Daarmee is het in ons land niet goed gesteld’, schrijft van Doorn.

Met brede gulle streken schetst hij een overgang van collectieve entiteiten als politieke partijen naar een samenleving die zich richt op het individu. Dat proces, concludeert hij, ‘heeft de vitaliteit van het politieke bestel aangetast en dreigt het resterende democratische potentieel verder uit te putten.’ En het heeft ruim baan geboden aan polarisatie en populisme, belichaamd in leiders als Wilders en Verdonk. Zij hebben een moderne variant van het populisme uitgevonden met partijen die maar één lid kennen: Wilders en Verdonk zelf.

Van Doorn: ‘Door zich tot spreekbuis te maken van een geïndividualiseerde massamaatschappij hebben zij aan de “onderkant’’ van de samenleving een nieuw blok gevormd dat zich niet alleen distantieert van wat zich in de oude politieke “bovenbouw” afspeelt, maar ook niet zelden de pretentie koestert het ware politieke sentiment van de kiezers stem te geven.’ Precies deze pretentie legt de bijl aan de wortel van wat ooit de representatieve democratie was.

Wilders is in de peilingen de klassieke partijen al ruim voorbij. Blijkbaar vindt zijn anti-politieke of tenminste anti-establishment propaganda een willig oor onder landgenoten, of ze nu laag- dan wel hoogopgeleid zijn, die eindelijk, eindelijk, gehoor vinden voor hun angsten. Dat de islam in Nederland de zaak gaat overnemen. Dat Europa bureaucratisch gaat bepalen wat wel en niet geoorloofd is. En dat het zootje in Den Haag uit zakkenvullers bestaat die niet luisteren naar de wensen van de gewone man of vrouw.

Dat is het democratische gevaar waar Van Doorn hardhandig op wijst. Dat de populistische leiders en hun medestanders ‘niet alleen het huidige meningencircus exploiteren, maar bovendien alles wat in hun vermogen ligt doen om de verwarring te vergroten door uitspraken die van alle realiteitswaarde zijn ontbloot.’ Het enige dat in hun ogen telt, is het verschil tussen de per definitie verwerpelijke standpunten van het politieke establishment en de altijd prijzenswaardig genoemde meningen van ‘het volk’. Om kort te gaan: de populist brengt de democratie in gevaar