Liever geen poppenkast democratie

Waarom Littenseradiel zich uit eigen beweging opheft

Weideland, statige boerderijen, kerktorens en windmolens – dat is Littenseradiel. Een Friese fusiegemeente uit 1984, ergens tussen Sneek en Leeuwarden, die hoogstens opviel doordat ze jarenlang de ranglijst aanvoerde van de laagste criminaliteit. En door de mooie dorpen waarvan er eentje dankzij Geert Maks Hoe God verdween uit Jorwerd beroemd werd.

De leegloop van het platteland, zoals door Mak midden jaren negentig klemmend in zijn boek beschreven, zette zich rondom Jorwerd maar ten dele door. God verdween helemaal niet zo snel. Veel dorpsscholen bleven, de vergrijzing viel wel mee en de overvolle Randstad bracht de laatste jaren een bewonersstroom op gang van mensen die zich hier in rust en ruimte en op tien minuten van de Afsluitdijk graag vestigen.

En nu is Littenseradiel opeens in het nieuws. Het is de eerste gemeente die zich uit eigen beweging in drieën splitst. Nee, het einde van Littenseradiel heeft bar weinig met krimp, leefbaarheid of economie van doen. ‘Wij hebben, de Wadden niet meegerekend, zelfs de laagste werkloosheid van Noord-Nederland’, stelt gemeentesecretaris Jan Folkerts. ‘Financieel staan we er ook goed voor.’ Het ging om iets anders. ‘Door de samenwerkingen die we hier op het gebied van ict en de zorg met buurgemeenten zijn aangegaan, hebben we als gemeente steeds minder in de melk te brokkelen. Ja, je bent er nog, je voldoet aan alle formaliteiten, maar eigenlijk ga je als bestuur over steeds minder. Op een gegeven moment wordt het een poppenkastdemocratie; zit je iedereen voor de gek te houden.’ En dat vinden ze in het gemeentehuis van Wommels per 1 januari aanstaande wel genoeg.

Nooit meer rustig
Eigenlijk begon het proces van schaalvergroting al kort na haar aantreden in het jaar 2000, blikt burgemeester Johanneke Liemburg terug. ‘Toen startte de provincie het debat of de Friese gemeenten wel groot genoeg waren. Vanaf dat moment is het nooit meer rustig geweest. Onderzoeken naar bestuurskracht, zelfevaluaties – ik heb hier een paar meter aan rapporten.’

Uit die fusiedrift kwam een kleine tien jaar geleden Súdwest-Fryslân voort, qua oppervlakte de grootste Nederlandse gemeente. Dat zette de verhoudingen op het omringende platteland op scherp. Liemburg: ‘Een meerderheid van onze bevolking had aangegeven zelfstandig te willen blijven. Onze belangrijkste buur, Wûnseradiel, wilde ook niet fuseren. Zij dachten net als wij dat samenwerken volstond. Maar op een achternamiddag koos de raad van Wûnseradiel ineens alsnog voor herindeling en aansluiting bij Súdwest-Fryslân – zij gingen om. Toen ontstond voor ons een totaal ander speelveld. Onze partners waren weg. Moesten we ineens via een gemeenschappelijke regeling samenwerken met Súdwest-Fryslân: een kleintje met een heel grote.’

De provincie kwam in 2011 met een nieuwe visie. Littenseradiel zou moeten opgaan in de nieuw te vormen rompgemeente Noordwest-Friesland. Maar de raad van Littenseradiel wilde zich daar niet meteen aan committeren. Eerst moesten de inwoners zich erover kunnen uitspreken. Liemburg: ‘We hebben bijeenkomsten in Wommels en Mantgum georganiseerd.

De meerderheid van de dorpsbewoners zag het plan niet zitten, wees het af. In het gemeentehuis hebben we nog eens goed gekeken naar hoe Littenseradiel historisch is gegroeid, hoe de infrastructuur in elkaar zit. Waar werken mensen? Hoe zijn de onderlinge relaties tussen dorpen? Dat liep binnen de gemeente sterk uiteen. In plaats van naar de oriëntatie van het bestuur te kijken, namen wij de oriëntatie van de inwoners als uitgangspunt.’

En zo drong zich als vanzelf het splitsingsmodel op. Het grootste deel van Littenseradiel sluit straks aan bij Súdwest-Fryslân, een deel gaat naar Leeuwarden en een deel naar de nieuwe gemeente Waadhoeke in het Friese noordwesten. ‘Wie doet zoiets: jezelf in drieën splitsen…’, lacht Folkerts. ‘Nou, wij dus.’

Gevoelig
De raad van Littenseradiel ging niet meteen om, maar stond toe dat het college het voorstel met alle dorpen besprak. Liemburg: ‘De avonden, 23 in totaal, hadden een vaste opzet. Wij als bestuurders deden het verhaal. Geen extern bureau, geen glossy folders. Daarna volgde een open debat en een peiling. Na afloop bleven we nog een tijdje aan de bar hangen. Er was vooraf discussie of we de bezoeken aan sommige kleine dorpen niet konden clusteren. Was ik erg op tegen. Al ligt het maar twee kilometer verderop: als je in Easterein een avond organiseert, komt Hidaard niet.’

‘Het waren heel mooie avonden’, herinnert Folkerts zich. ‘Mensen kwamen ook zelf met allerlei ideeën op de proppen, met eigen kaartjes. In de kleinste dorpen was de opkomst het hoogst. Die bestuurlijke aanpak is enorm gewaardeerd. Gemiddeld was 60 procent van de bewoners voor opsplitsing.’

Toch hebben de bestuurders op hun tournee lang niet alle zorgen van de Littenseradielers kunnen wegnemen. ‘Dat er niet langer in het Fries met de gemeente kan worden gesproken’, somt Liemburg op. ‘Dat de burgemeester straks niet meer komt bij het iepenloftspul van Jorwerd [een jaarlijks in september opgevoerd toneelstuk]. Dat evenementen die hier heel populair zijn niet langer door kunnen gaan, omdat ze niet passen bij een stedelijke gemeente.’ Samengevat: ‘Dat straks alleen de stad bepaalt wat er hier gebeurt.’

Ook voor de dorpsscholen dreigt het doek alsnog te vallen. Folkerts: ‘De dorpen in dit gebied zijn extreem klein. Buiten de vier hoofddorpen hebben ze gemiddeld maar tweehonderd inwoners. Nu zitten veel scholen nog net boven de opheffingsnorm. Kun je die straks in een grotere gemeente met andere onderwijskoepels overeind houden? De vanzelfsprekendheid dat elk dorp een kleine school heeft, die is voorbij. Vroeg of laat komt er een saneringsgolf aan.’

Grote stapel
Liemburg erkent dat er door de herindeling ‘heel veel verloren gaat. Door die korte lijnen kun je als bestuur en bewoners nog geregeld met elkaar praten. Die afstand wordt straks veel groter.’ Ze geeft het voorbeeld van de dorpsbewoner die circulair wilde bouwen. ‘Hij wil dat zijn dak een beetje oversteekt, want dan heb je natuurlijke zonwering. Anders moet hij een airco aanleggen, en dat is anti-circulair. Maar volgens onze welstandsnota mag je dak nog geen centimeter uitsteken. Ik heb hem hier op gesprek gehad en gevraagd goed te motiveren waarom dat zo moet. Dan kan ik verantwoorden waarom wij als bestuur van onze eigen welstandsnota afwijken. In een grote gemeente kom je niet bij de wethouder binnen. Dan belandt je verzoek op de grote stapel en moet je waarschijnlijk procederen.’

Grote gemeenten blijken nog vaak slecht in het invullen van de menselijke maat, stelt Liemburg, ‘terwijl ze dat toch moeten kunnen organiseren.’ Maar klein blijven was voor haar gemeente daar geen antwoord op. ‘Er zit een grens aan het meebewegen en omscholen van je ambtenaren. We hebben hier in het gemeentehuis prima mensen voor het uitvoerende werk. Maar nieuwe onderwerpen als verduurzaming, de beveiliging van je ict, de decentralisaties van het sociaal domein – daarvoor moet je mensen hebben die over een ander abstractieniveau beschikken. Daar hebben wij er te weinig van.’ Het was ook voor de meerderheid van de bewoners de voornaamste reden om, ondanks hun bewaren, toch voor opheffing te stemmen.

Niet zo vreselijk
Tachtig ambtenaren had de gemeente Littenseradiel in dienst toen in 2013 tot splitsing werd besloten. ‘De verwachting bij sommigen was dat we de plannen veel te vroeg bekend maakten, dat de energie eruit zou gaan en mensen massaal zouden weglopen’, blikt Folkerts terug. ‘Wij hebben achteraf alleen voordelen gezien van die lange periode. De eerste twee jaar veranderde er niks. Ambtenaren kregen cursussen aangeboden als ‘baas over eigen loopbaan’ of oriëntatie op nieuw werk’, maar ze bleven achterover hangen. Eerst nog maar eens zien of de opsplitsing wel zou doorgaan. Na twee jaar gingen de eersten spontaan solliciteren in een van de drie toekomstige gemeenten. Die kwamen met verhalen terug dat het in Leeuwarden toch allemaal niet zo vreselijk was.’

Op het personele splitsingsproces blikken Liemburg en Folkerts tevreden terug. ‘Bij veel herindelingen worden eerst nieuwe functieboeken gemaakt en vacatures geïnventariseerd. Daar moeten mensen vervolgens op solliciteren’, zegt Folkerts. ‘Hier vond men het bezwaarlijk om, gezien het kleine aantal instromers, voor alle drie de gemeenten een compleet nieuw functieboek te maken. Toen hebben we het personeel voorgesteld om zelf te kiezen in welke gemeente ze wilden werken, zonder te weten wat ze daar precies zouden gaan doen. Een grote meerderheid vond dat een goed idee.’

De voorkeur die de 45 overgebleven ambtenaren uitspraken, kwam bij toeval vrijwel precies overeen met de tussen de drie gemeenten gemaakte afspraken over verdeling van personeel. Folkerts: ‘Twee jaar geleden wist iedereen al waar hij naartoe ging. Daarna zijn er maatwerkgesprekken over de precieze invulling van de baan.’ Gaten die de afgelopen jaren door het vertrek van medewerkers in de gemeentelijke organisatie ontstonden, werden gevuld met ‘heel veel tijdelijke nieuwe mensen’. Folkerts: ‘In het algemeen ging dat goed, al zitten we nu in de fase dat het moeilijk wordt de eindjes aan elkaar te knopen. Maar we zijn er dan ook bijna.’

Personeelsreünie
Het zijn spannende weken, beamen Liemburg en Folkerts. ‘We nemen afscheid van het college, er zijn afscheidsbijeenkomsten voor inwoners met een muzikale filmvoorstelling. Er komt een personeelsreünie, en dan is het echt afgelopen.’ Folkerts verhuist straks naar Súdwest- Fryslân, over de invulling van zijn functie is hij nog in gesprek. De burgemeester gaat ‘voldaan’ met pensioen.

‘Deze laatste paar weken zijn heel hectisch omdat er nog van alles moet gebeuren. En je wilt alles goed afronden. Ik zal blij zijn als het achter de rug is. Eindelijk tijd om boeken te lezen.’ Na 34 jaar is er straks vrijwel niets meer wat aan Littenseradiel herinnert. Ook het na de vorige fusie gebouwde Wommelser gemeentehuis gaat op de schop. Folkerts: ‘Dat gaat naar een zorginstelling. Er komen appartementen in voor ouderen.’