Inwoners niet negatiever over lokale democratie

15 procent van de inwoners is nog steeds bereid om het gemeenteraadslidmaatschap te overwegen als ze daarvoor gevraagd worden. Tegelijk leeft onder een deel van de bevolking politiek wantrouwen en cynisme, ook richting het gemeentebestuur. Dat blijkt uit het Lokaal Kiezersonderzoek 2022. ‘Er is hier een bijzondere rol voor lokale partijen die ook kiezers trekken met minder politiek vertrouwen.’

Laagterecord

De opkomst van 51 procent bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2022 is een nieuw laagterecord. Toch zijn er geen bijzondere omstandigheden die hebben bijgedragen aan de lagere opkomst. Het zijn dezelfde factoren die in 2018 verantwoordelijk waren voor niet-stemmen. Een derde van de kiezers die opkomen bij landelijke verkiezingen, interesseert de gemeenteraadsverkiezingen niet. Toch denkt deze groep positiever over hun gemeente dan mensen die ook niet stemden bij de Tweede Kamerverkiezingen. Niet-stemmen bij gemeenteraadsverkiezingen heeft vooral te maken met een algemene ‘electorale apathie’ die niet specifiek op gemeenten is gericht.

Kiezers

Dat blijkt uit het recent uitgekomen rapport ‘Democratie in de gemeente, Lokaal Kiezersonderzoek 2022’, een onderzoek naar de lokale democratie vanuit het perspectief van de kiezers. Lokale democratie is immers meer dan verkiezingen alleen, aldus de onderzoekers, onder coördinatie van Hans Vollaard (universitair hoofddocent politicologie aan de Universiteit Utrecht) en Giedo Jansen (Universitair Docent Regulering van Arbeid aan de Universiteit van Amsterdam). Daarom richt het rapport zich niet alleen op opkomst en stemkeuze, maar ook op andere vormen van politieke participatie, zoals inspraak, en de besluitvorming en dienstverlening door het gemeentebestuur.

Geen feest

‘Uit alle analyses blijkt dat lokale democratie geen levendig feest is’, schrijven Vollaard en Jansen. Het was voor veel respondenten niet gemakkelijk de vragen voor het Lokale Kiezersonderzoek in te vullen, merkten de onderzoekers. Die vragen waren volgens de invullers wel duidelijk, maar een gebrek aan interesse in politiek brak hen op. Van de respondenten gaf 28 procent aan dat het moeilijk was de vragen te beantwoorden. ‘Ik schaam me dat ik niets afweet van de lokale politiek’, aldus een van de respondenten. ‘Dit soort vragen boeien mij totaal niet’, aldus een ander. En: ‘Als je niet veel verstand hebt van politiek of weinig interesse, is dit geen prettige lijst om in te vullen.

Lokale partijen

Verder valt bij het deelonderzoek ‘opkomst en kiesgedrag’ op dat kiezers die landelijk stemden op partijen als PVV, FvD, JA21 en SP bij de gemeenteraadsverkiezingen naar lokale partijen uitweken. Genoemde partijen namen niet overal deel aan de verkiezingen, maar ook bij de meer gevestigde partijen (VVD, D66, CDA) stapte een deel van hun ‘landelijke’ kiezers over naar een lokale partij. De stemmers op lokale partijen zijn over het algemeen ouder, vaker mbo-opgeleid en woonachtig in kleinere gemeenten. Ze wonen ook langer in hun gemeente en zijn sterker verbonden met hun wijk of dorp. Deze kiezers hebben minder vertrouwen in de gemeenteraad en vooral minder vertrouwen in de regering. Ze zijn ook cynischer over de politiek. Bijna de helft van de kiezers heeft zich bij de gemeenteraadsverkiezingen in enige mate laten leiden door landelijke politieke overwegingen. Dat geldt vooral voor stemmers op FvD en PVV.

Petitie

Ondanks de lokale betrokkenheid die de onderzoekers vinden onder de respondenten (twee derde voelt zich verbonden met zijn gemeente, men volgt ‘lokale nieuwtjes), voelen meer mensen zich verbonden en betrokken bij het nationale dan bij het lokale niveau. Slechts een kwart van de ondervraagden had meegedaan aan één van de tien genoemde lokale politieke activiteiten. Het vaakst nam men contact op met een ambtenaar (9 procent) of een lokale politicus (7 procent) of andere inwoners en organisaties (7 procent). Een petitie tekenen over een lokale kwestie (8 procent) werd ook vaak genoemd.

Burgerforum

Verder blijkt de helft van de respondenten bereid is tot het samen met anderen bijdragen aan de buurt en eenzelfde aantal ook het idee van een burgerforum te steunen. Ook steunt 44 procent de gekozen burgemeester en 41 procent een lokaal referendum. Tegelijkertijd zijn er twijfels over de competenties van medeburgers: 52 procent vindt dat de gemeenteraad uiteindelijk moet beslissen. Wel is 27 procent bereid tot deliberatieve participatie (in een burgerforum of burgerbegroting) en 44 procent bereid te stemmen in een referendum. De bereidheid om mee te doen is groter onder de mensen die al meedoen en onder mensen met politiek zelfvertrouwen.

Vergoeding

Maar liefst 15 procent overweegt zich kandidaat te stellen voor de gemeenteraad als zij daarvoor worden gevraagd. Dat is veel meer dan de 0,06 procent van de kiesgerechtigden die nodig is om het aantal raadszetels te vervullen. Dat sommige partijen moeilijk kandidaten vinden, lijkt eerder aan de rekrutering te liggen, dan aan de bereidheid onder de bevolking zelf, concluderen de onderzoekers. Agressie van burgers weerhoudt 7 procent er van een kandidatuur te overwegen. Maar de financiële vergoeding voor het raadswerk wordt dan weer vaker genoemd als reden om kandidatuur wél te overwegen (19 procent) dan om daarvan af te zien (6 procent).

Woonaanbod

Verder blijkt uit het onderzoek dat gemeenteraadsleden ‘nogal onbekend’ zijn onder inwoners. Als ze dan toch een oordeel geven, dan zijn zij vaker positief dan negatief. Dat geldt ook voor de waardering voor het democratisch functioneren van gemeenten en het vertrouwen in personen en instellingen in het gemeentebestuur. Waar driekwart van de inwoners het laatste jaar geen contact had met het gemeente, bleken degenen die wel (positief) contact hadden ook meer vertrouwen te hebben in de lokale politiek. Ruim de helft van de ondervraagden (58 procent) geeft geen antwoord op de vraag wat het belangrijkste probleem is in hun gemeente. Degenen die dat wel doen noemen het vaakst het ‘gebrekkige woonaanbod’ (19 procent). Problemen in het sociaal domein noemt men nauwelijks (3 procent).

Geen verval

Ondanks de ‘sombere tonen’ die vaak overheersen in analyses van de huidige staat van de lokale democratie, zijn inwoners in de afgelopen veertig jaar ‘door de bank genomen’ niet negatiever gaan oordelen over lokale democratie, concluderen Vollaard en Jansen in hun afsluitende woorden van het derde deel van het onderzoek ‘De staat van de lokale democratie in de ogen van inwoners’. Vanuit het inwonersperspectief is er geen sprake van ‘verval van lokale democratie’. ‘Dat kan een geruststellende gedachte zijn. Maar dat hoeft niet. Juist bij gebrek aan interesse en kennis kunnen inwoners niet altijd bewust zijn van wezenlijke knelpunten in de lokale democratie.’ Er ligt een verantwoordelijkheid bij gemeentebestuurders om ervoor te zorgen dat de lokale democratie zo goed mogelijk werkt. De nationale overheid moet dat als ‘systeemverantwoordelijke’ faciliteren.