Kliko-proof beleid

Mijn dochter was 10 jaar toen ze bij het spelen met de virtuele inwoners van SimCity -The Sims - vol frustratie uitriep ‘ze doen niet wat ik wil!’ Ik dacht: welkom in de wereld van het openbaar bestuur. Ook wij hebben het allerbeste met onze inwoners voor, geven volop informatie, en toch doen mensen soms de meest onverstandige dingen. Net zoals The Sims die regelmatig zichzelf aansteken in plaats van de barbecue, gaan feesten in plaats van naar school te gaan of het trapje bij het zwembad weghalen en vervolgens verdrinken.

Overheidsbeleid is meestal gebaseerd op de veronderstelling dat mensen verstandige besluiten nemen wanneer ze goed zijn geïnformeerd. Dat is een verkeerde aanname. In een rapport uit 2017 beschrijft de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) dat kennis niet automatisch betekent dat mensen in staat zijn om woorden in daden om te zetten. Zo weet iedereen dat roken slecht is voor de gezondheid, maar kan niet iedereen er mee stoppen.

De WRR pleit voor een realistisch perspectief in het overheidsbeleid in plaats van een rationalistisch of idealistisch perspectief zoals we nu vaak hanteren. Als het gaat om zaken als werk, gezondheid en financiën is het handelen van mensen niet alleen afhankelijk van hun denkvermogen, maar ook van factoren als temperament (de gevoeligheid voor belonen en straffen), zelfcontrole (het kunnen bijsturen van gedrag, gedachtes, emoties) en overtuiging (een optimist pakt eerder problemen op dan een pessimist). Aan de verschillen in ‘doenvermogen’ is met overheidsbeleid weinig te veranderen. We zullen er bij ons beleid rekening mee moeten houden.

Verschillen in doenvermogen zien we bij alle lagen van de bevolking, dus zowel bij mensen in kwetsbare omstandigheden als bij hoogopgeleide en goed verdienende mensen. Onverstandig gedrag van mensen is niet per se een blijk van onwil, maar kan ook komen door beperkingen in hun doenvermogen. Als inwoners post van de overheid niet lezen, kan dat duiden op onvermogen of overbelasting. Het rare is dat wij juist op de meest kwetsbare momenten in een mensenleven, zoals rond geboorte, overlijden, ziekte, werkloosheid, het grootste beroep doen op het doenvermogen om allerlei zaken te regelen.

Toen ik jong was, werd in mijn familie meestal met waardering over de overheid gesproken (belangrijkste uitzonderingen: belastingen en verkeersboetes). Het ziekenfonds regelde de dokterskosten, de ziektewet het inkomen bij ziekte, en de kinderbijslag kwam automatisch op de rekening net zoals de AOW en het pensioen. De meeste overheidsdiensten deden nauwelijks beroep op het denk- of doenvermogen van mijn familie, waarbij ik als opstandige puber dacht: dat is maar goed ook.

Ergens in de tijd zijn we gaan denken dat alle mensen het fijn vinden om keuzes te maken, bijvoorbeeld over hun ziektekostenpolis, het al dan niet aanvragen van toeslagen en over hun pensioen. Wanneer ik nu bij mijn familie ben, overheerst het gevoel dat ze door de overheid belazerd worden. Niet iedereen zit blijkbaar te wachten op het beroep dat de overheid doet op het doenvermogen. Het helpt het vertrouwen in de overheid wanneer je post ongeopend in de kliko kunt gooien en toch acceptabele uitkomsten ervaart. Hoe mooi zou het zijn als we bij het vormgeven van beleid goed nadenken of het voldoende ‘kliko-proof’ is.

The Sims had een ongewoon uitgangspunt voor een computergame: er kon niet gewonnen of verloren worden maar alleen worden gebouwd aan een welvarende stad en dito gemeenschap. Eigenlijk net zoals in het openbaar bestuur, had ik graag tegen mijn dochter willen zeggen.