Anti-immigratiesentiment zet democratie onder druk

De Nederlandse democratie staat onder druk. Zo’n vijf maanden na de installatie van het kabinet Schoof lijkt de ‘rechtsstaatverklaring’ die de coalitiepartijen ondertekenden steeds minder waard. Op verschillende momenten zijn democratische normen opgerekt. Met de wekenlange discussie rondom het inroepen van noodrecht om asielmaatregelen door te voeren,[1] waardoor het parlement in ieder geval tijdelijk buitenspel zou komen te staan, als voorlopig dieptepunt.

Afbrokkelen van de democratie van onderop

De discussie daarover spitst zich vooral toe op het, in de woorden van CDA-leider Bontenbal, ‘democratisch ethos’ van politici.[2] Het democratisch ethos van de Nederlander, de wil en de inzet om democratie en rechtsstaat te koesteren, blijft onderbelicht. Terwijl een gezonde democratie ook onder het volk een stevig fundament nodig heeft. In zijn boek The people vs. democracy beschrijft politicoloog Yascha Mounk het gevaar van het afbrokkelen van de democratie van onderop. Hij observeert dat in veel landen het vertrouwen in democratische principes afneemt en een groeiende groep positief staat tegenover autocratische alternatieven.[3] Hoe zit dat in Nederland?

Op het eerste oog is de steun voor de democratie als staatsvorm nog steeds stevig onder de Nederlandse bevolking. Het Global Trends-onderzoek van Ipsos I&O, [4] uitgevoerd in februari van dit jaar, laat zien dat ongeveer driekwart van alle Nederlanders zegt dat democratie het ‘ideale bestuurssysteem’ is. Steun voor de democratie in Nederland ligt daarmee op een verglijkbaar niveau als in andere onderzochte Europese landen. Onder alle groepen (jong en oud, lager- en hoger opgeleid, rijk en arm) zijn er duidelijke meerderheden die de democratie omarmen.

*Indicatief vanwege een beperkt aantal waarnemingen.

Maar dan hebben we het over de democratie in de meest abstracte zin. Maken we het concreter, dan beginnen er scheurtjes te ontstaan in de democratische principes. Uit onderzoek volgen twee belangrijke voorbehouden.

Winner-takes-all democratie

Ten eerste, onder significante groepen van het Nederlandse electoraat is een nogal eenzijdige winner-takes-all opvatting van de democratie dominant. In de analyse van Yascha Mounk is een goed functionerende democratie een liberale democratie. De liberale component draait om bescherming van de rechtstaat, grondwet en individuele rechten voor iedereen – ook voor minderheden. Dit vormt een samenhangend geheel met de democratisch component, die ervoor zorgt dat de wil van de meerderheid van het volk wordt omgezet in publiek beleid.

Afgelopen september vroegen we in ons onderzoek[5] aan kiezers welke van deze twee componenten zij het belangrijkst vinden, of dat zij beide elementen even belangrijk vinden. Zes op de tien PVV-kiezers (60%) vinden dat het in een democratie uiteindelijk moet gaan om wat de meerderheid van de kiezers wil. Ook een significant deel van de BBB-achterban is die mening toegedaan (38%). En onder kiezers van SP (23%), VVD (22%) en SGP (21%) zijn substantiële minderheden die deze eenzijdige opvatting van de werking van democratie huldigen. In totaal gaat het om 25 procent van het electoraat.

Het parlement buitenspel

Het tweede voorbehoud is dat de steun voor het abstracte begrip democratie verder onder druk komt te staan wanneer we doorvragen naar concrete beleidsmaatregelen. Een surveyexperiment[6] dat we uitvoerden in september, toen de discussie over het inroepen van noodrecht op zijn hoogtepunt was, laat zien dat veel coalitiekiezers bereid waren het parlement even buiten spel te zetten om asielmaatregelen door te voeren. Een meerderheid van zes op de tien kiezers (63%) wil dat het kabinet snel maatregelen neemt om asielmigratie te beperken. Zodra we aan de stelling toevoegen dat die maatregelen zouden betekenen dat het parlement buitenspel zou worden gezet keldert die steun naar 42 procent. Maar kiezers van de PVV veranderen amper hun mening (97% vs. 89%). En ook de meerderheid van de VVD-kiezers (55%) is bereid het parlement buiten spel te zetten. Voor een deel van de kiezers weegt hier de wens om restrictief asielbeleid te voeren zwaarder dan het borgen van democratische principes.

*Indicatief vanwege een beperkt aantal waarnemingen (n < 50).

Anti-immigratiesentiment als wegbereider

De roep om minder immigratie domineert al een tijd de politieke agenda. [7] Ook in andere landen is het een belangrijk thema, maar het eerdergenoemde Global Trends-onderzoek laat zien hoe sterk het anti-immigratie in Nederland is in vergelijking met 49 landen wereldwijd. Slechts een kwart (27%) van de Nederlandse bevolking vindt dat immigratie een positieve impact op de samenleving heeft. Wereldwijd is dat 48 procent en van de 18 onderzochte Europese landen (gemiddeld 39%) is alleen Bulgarije nog minder overtuigd van de positieve effecten van migratie.

Dat zet de democratie onder druk; een gevaarlijke mix van zeer sterke anti-immigratie houdingen die gepaard gaan met de opvatting dat democratie toch vooral een expressie van de volkswil dient te zijn, en de bereidheid om democratische instituties tijdelijk ‘on hold’ te zetten. Op deze wijze dreigt de liberale democratie bij een deel van de Nederlandse kiezers haar fundament te verliezen. Als de wil om migratie in te perken het wint van het democratisch ethos, kan anti-immigratiesentiment de weg vrijmaken voor democratisch verval.

Blog Sjoerd van Heck, eerder gegepubliceerd in de Volkskrant (26-09-2024).

[1] Asielminister Faber denkt noodrecht te kunnen doorzetten
[2] Inbreng Henri Bontenbal tijdens het formatiedebat
[3] Mounk, Y. (2018). The people vs. democracy: Why our freedom is in danger and how to save it. Harvard University Press.
[4] Ipsos Global Trends (2024). https://www.ipsos.com/en/global-trends-2024
[5] Ipsos I&O politieke peiling van 23 september 2024, zie: Immigratie blijft electorale verhoudingen bepalen; ten faveure van de PVV – Ipsos I&O Publiek
[6] Ipsos I&O politieke peiling van 23 september 2024, zie: Immigratie blijft electorale verhoudingen bepalen; ten faveure van de PVV – Ipsos I&O Publiek
[7] Ipsos I&O politieke peiling van 23 september 2024, zie: Immigratie blijft electorale verhoudingen bepalen; ten faveure van de PVV – Ipsos I&O Publiek