De kunst van het tuinonderhoud

Candide is de hoofdpersoon in een roman van Voltaire. Hij zwerft over de wereld en ontmoet mensen die de vreselijkste dingen hebben meegemaakt, van oorlogen, natuurrampen tot kannibalisme en van inquisitie, marteling tot massamoord. In het verhaal bekritiseert Voltaire het optimisme. ‘De wereld bestaat om ons tot waanzin te drijven!’, zegt één van de hoofdpersonen. En dan heeft Voltaire zich niet eens voorstellingen kunnen maken van de stikstofcrisis, energiecrisis, coronacrisis en vluchtelingencrisis.

Het goede nieuws is dat verlichtingsfilosofen zoals Voltaire zich niet bij de ellende in de wereld neerleggen. De wereld is niet goed, maar kan het wel beter worden. En daar zijn we als openbaar bestuur dagelijks mee bezig.

In mijn studie bestuurskunde, begin jaren ’80, werd ik ondergedompeld in de rationele, positivistische beleidstheorie. Een maatschappelijk probleem is pas een beleidsprobleem als het op de agenda van de overheid staat, zo leerde ik. Vervolgens analyseer je de kloof tussen de bestaande en gewenste situatie, definieer je een pakket aan maatregelen, organiseer je de besluitvorming, regel je de uitvoering, evalueer je de uitkomsten en klaar is Cees. De romantiek van de kenbare en maakbare samenleving.

Inmiddels hebben we een samenleving die voor elk vraagstuk een oplossing van de overheid verwacht, van energiekosten tot eikenprocessierups, van eenzaamheid tot het gebruik van Zweeds pruimtabak. En zien we hoe interventies tot nieuwe problemen leiden. Zo leidde de bestrijding van COVID-19 tot een toename van leerachterstanden, maatschappelijke tegenstellingen en psychische klachten. Zowel in de theoretische natuurkunde als in de sociale werkelijkheid zijn we tegen de grenzen van het kenbare aangelopen. Maar ondertussen zijn de verwachtingen wat een overheid zou moeten doen nog nooit zo hoog geweest. Voltaire parafraserend zou je haast denken dat de samenleving bestaat om de overheid tot waanzin te drijven.

In zijn boek ‘De fatale staat’ stelt professor Paul Frissen dat een democratische samenleving moet aanvaarden dat de menselijke conditie onvolmaakt en vol tragiek is. Want het streven om ons te verlossen van tragiek ontaardt in de nachtmerrie van een alom interveniërende overheid die zichzelf doldraait en de burgerlijke vrijheden verpulvert. Het openbaar bestuur wordt opgejaagd door het populistische sentiment dat elk maatschappelijk probleem meteen een beleidsvraagstuk is, onmiddellijke actie vergt en gisteren moest zijn opgelost.

Lijn-, project- en programmaorganisaties zijn niet meer voldoende, er moet het stempel ‘crisisorganisatie’ op. Geld speelt dan even geen rol, aanbestedingsprocedures schuiven we terzijde en bestuurders leggen achteraf verantwoording af. De overtreffende trap om een crisis aan te pakken is het uitroepen van de noodtoestand. Maar zover zijn we nog niet.

Ondanks alle rampspoed kent Candide een happy end. De conclusie is dat het geen zin heeft om je te verliezen in bespiegelingen over de ellende in de wereld. Richt je op de ‘circle of influence’ in plaats van de ‘circle of concern’. Of in het eloquente Franse origineel:  ‘Il faut cultiver notre jardin’. De wereld wordt stukken beter als we ons eigen tuintje onderhouden en het geluk in eigen hand nemen.