Hoe gemeenten daadwerkelijk de Eerste Overheid kunnen worden.

De Algemene Beschouwingen over de Miljoenennota hadden een uitzonderlijk karakter, omdat de Tweede Kamer zelf de lead nam en vak K niet meer dan een bijrol had. Dat had alles te maken met de demissionaire status van het kabinet. Ik vond het een verademing en voelde me gesterkt in mijn opvatting dat we de Kamer niet moeten splitsen in twee kampen: een coalitie en een oppositie. In een dergelijke situatie heeft de regering een minder dominante positie en kan de Kamer veel beter haar primaire rol spelen: het vertegenwoordigen van het volk.

Bij het sluiten van dealtjes tussen de verschillende fracties om meerderheden te vinden voor moties om de begroting voor volgend jaar aan te passen past wel de kanttekening dat het gemakkelijk is om meer geld uit te geven wanneer je geen besluit neemt hoe je dat gaat betalen, dan wel dat je het begrotingstekort laat oplopen.

Ik denk dat gemeenteraadsleden met enige jaloezie naar de debatten hebben zitten kijken. Gemeenten zijn verplicht om een sluitende begroting te presenteren over een periode van vier jaar. De rijksoverheid weigert al jaren om meerjarig voldoende structurele middelen beschikbaar te stellen voor het uitvoeren van taken die gemeenten in opdracht van het rijk in medebewind moeten uitvoeren. Dat zet een rem op de beleidsvrijheid van gemeenten. Raadsleden kunnen dus niet, zoals hun mede-volksvertegenwoordigers in de Tweede Kamer, mooie plannen bedenken zonder daarbij te bezuinigen. Voor het wegwerken van tekorten op de rijksbegroting wordt geld geleend. Gemeenten daarentegen worden onder toezicht geplaatst.

In juni 2007 verscheen het rapport van de VNG-commissie Gemeentewet en Grondwet onder voorzitterschap van Jozias van Aartsen met als titel De eerste overheid. De gedachte daarachter was dat gemeenten het dichtst bij de burger staan. Tot op de dag van vandaag wordt met man en macht geprobeerd de positie van gemeenten te versterken, zonder al te veel succes. Laten we wel wezen, de ‘echte’ eerste overheid zit in het torentje in de Hofvijver. Om daar verandering in te brengen is een systeemwijziging nodig.

Ik pleit voor een omkering van het huidige systeem: van de top-down georganiseerde decentrale eenheidsstaat naar een bottom-up gebouwde federatieve staat. Dan pas maak je van gemeenten écht de eerste overheid. Gemeenten bepalen zelf hoeveel geld ze nodig hebben om hun taken uit te voeren en de rijksoverheid levert zonder tegenspraak boter bij de vis. Dan ligt de bal bij het rijk om een sluitende begroting te maken.

In het door mij voorgestelde systeem voeren gemeenten geen taken meer in medebewind uit, omdat beleidsbepaling en beleidsuitvoering volledig bij elkaar horen. De verantwoordelijkheid voor de huidige medebewindstaken gaat over naar gemeenten en behoren alsdan tot het autonome takenpakket van de lokale overheid. Uitvoering van resterende rijkstaken neemt het rijk zelf voor zijn rekening, al dan niet met behulp van gedeconcentreerde rijksdiensten.

Kortom, een helder en zuiver systeem dat van gemeenten serieus de Eerste Overheid maakt.

Peter Hovens is bestuurskundige en de auteur van het boek SamenWereld, Hoe het geloof in de politiek en het vertrouwen in de overheid terugkeren.