Buiten Nederland kan puberbrein stemmen wel aan

2022 is het Europees Jaar van de Jeugd. Stemmen voor jongeren van 16 en 17 jaar, zoals het European Youth Forum graag wil, gebeurt al in de landen om ons heen. Maar niet bij ons. Het argument: het Nederlandse puberbrein zou het niet aankunnen.

In Griekenland, Duitsland, Oostenrijk, België, Estland, Wales, Schotland en op Malta kunnen jongeren al vanaf hun zestiende naar de stembus. Deze landen hebben allemaal regelingen voor volledig of gedeeltelijk – bijvoorbeeld lokaal of regionaal – passief en actief kiesrecht. Malta spant in Europa de kroon. Want daar mogen jongeren vanaf 16 jaar behalve stemmen, ook gekozen wórden en hun zetel innemen. En dat geldt op Malta voor álle verkiezingen.

‘Jongeren betalen vanaf 16 jaar ook belasting als ze werken. Dus moeten ze ook kunnen stemmen. We geloven dat jongeren opener zijn dan volwassenen en minder te verbergen hebben en dat ze juist vanwege hun jonge leeftijd minder gevoelig zijn voor belangenverstrengeling. Ze zijn niet corrupt’, zegt Samuel Azzopardi, regionaal bestuurder van het bij Malta horende eiland Gozo, en lid van het Comité van de Regio’s.

Loco van 18

Zo werd Illona Fenech (nu 20) op 17-jarige leeftijd gekozen voor Labour in de gemeente Sliema, gelegen aan de oostkust van Malta: ‘We hebben in   Malta zelfs een locoburgemeester die op zijn 17e gekozen werd. Die kandidaat kreeg voor zijn partij de meeste stemmen en werd daardoor verkozen als locoburgemeester. In de raad kon hij meteen plaatsnemen, maar het locoburgemeesterschap moest even wachten tot hij 18 was. Want hij was nog niet tekeningsbevoegd voor de bank. Dat zijn geen bestuurlijke regels maar bankregels.’

Voor Illona Fenech was de corruptie op het eiland een reden om de politiek in te gaan, vertelt ze. En juist vanwege die corruptie hebben veel jongeren geen geloof in politiek. Corruptie is een groot probleem op het eiland. Malta deelt met onder meer Italië de 52e plaats op de Corruption Perceptions Index van Transparancy International. Nederland staat in diezelfde index op de achtste plaats.

Of haar brein – in Nederland het punt van discussie – het aan kan? ‘Ik denk dat we betere keuzes kunnen maken dan volwassenen. Toen ik net gekozen was, hield ik mij soms stil. Maar nu ik weet hoe het werkt, spreek ik mij gewoon uit.’

Andere EU-lidstaten bewegen eveneens in dezelfde richting, alhoewel het daar vooral om passief kiesrecht gaat. Zo geldt in Oostenrijk een volledig passief kiesrecht voor 16- en 17- jarigen sinds 2007. Voor een zetel moeten ze 18 zijn. België gaat de Europese verkiezingen van 2024 openstellen voor jongeren vanaf 16 jaar, na een experiment voor stemmers van 16 en 17 jaar in Gent. En in Duitsland heeft meer dan de helft van de deelstaten jongerenregelingen voor verkiezingen op het  niveau van de deelstaat en/of het lokale bestuursniveau. Of neem Wales en Schotland. Daar mogen 16- en 17-jarigen op lokaal niveau en voor hun nationale parlementen stemmen. In Griekenland stemmen kiezers van 16 en 17 jaar bij de Europese verkiezingen.

Experimenteren

In Nederland is dat voorlopig uitgesloten. De kiesgerechtigde leeftijd staat stevig verankerd in de Grondwet. De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) heeft het kabinet geadviseerd de Grondwet op dat punt te wijzigen, maar daar wil de regering niet aan: het hecht aan bepaalde zogeheten levensloopzaken in de Grondwet. ‘Dat betekent dat je niet kunt experimenteren, zoals in de landen om ons heen’, zegt Sarah de Lange, hoogleraar politicologie aan de Universiteit van Amsterdam en voormalig lid van de ROB.

Precies daartegen liepen de provincies Zeeland en Friesland in 2018 aan toen ze met gezamenlijke ideeën kwamen om de Provinciale Statenverkiezingen voor kiezers van 16 en 17 jaar open te stellen. Minister van Binnenlandse Zaken Ollongren gaf destijds in het AD aan dat de Grondwet geen ruimte biedt voor experimenten. Sindsdien is het stemmen voor pubers wat de provincies betreft een gelopen race. Wel beloofde het kabinet in 2019 al om te werken aan meer vormen van burgerparticipatie voor jongeren. Dat gebeurt door een jongerenparlement dat de Tweede Kamer moet adviseren. En verder krijgt wet- en regelgeving een generatietoets.

Sarah de Lange is echter van mening dat de kiesgerechtigde leeftijd uit de Grondwet kan worden gehaald. Wanneer de leeftijd in de ‘gewone’ kieswet wordt opgenomen, kan die bij nieuwe wetenschappelijke inzichten eenvoudiger worden aangepast. Voor 1972 stond de kiesgerechtigde leeftijd, die toen nog 21 was, ook niet in de Grondwet. Nu is het in beton gegoten: voor een Grondwetswijziging is een extra zware procedure nodig. Als de Eerste en Tweede Kamer een Grondwetwijzingingsvoorstel aannemen, wordt de Tweede Kamer ontbonden en volgen verkiezingen. Het idee daarachter is dat zo het volk zich over de Grondwetswijziging kan uitspreken. Na de verkiezingen leest het parlement het voorstel opnieuw en moet de nieuwe Grondwet met twee derde meerderheid worden aangenomen.

Gemiste kans

Een Grondwetswijziging is uiteraard niet onmogelijk. Zo deconstitutionaliseerde de Staten-Generaal eerder de aanstellings wijze van de burgemeester. Maar de kiesgerechtigde leeftijd eruit halen, ziet de regering niet zitten. En dat is volgens Sarah de Lange een gemiste kans. In Nederland loopt de discussie altijd weer vast op het puberbrein dat het niet aan zou kunnen, stelt ze. Opmerkelijk is daarbij dat de Kieswet wel ruimte biedt voor mensen om vóór hun 18e verjaardag op een kieslijst te gaan staan. Als ze gekozen worden, mogen ze die positie vervolgens innemen als ze 18 worden. ‘Dus de wetgever vindt dat je wel volwassen genoeg bent om je verkiesbaar te stellen als je 16 of 17 bent, maar pas met 18 ben je volgens de wetgever geschikt om ook te stemmen of een zetel in te nemen’, zegt De Lange.

Volgens haar is het belangrijk dat jongeren mogen stemmen, omdat zij een ander perspectief en een ander belang hebben dan volwassenen bij thema’s als het klimaat en migratie. Volgens haar kunnen jongeren prima hun eigen keuze maken. Tegelijk moeten jongeren wel bij hun stem worden geholpen door ouders of school, zegt De Lange en daarbij is ongelijkheid een zorg. ‘Uit onderzoek blijkt dat hoger    opgeleide jongeren meer politiek zelfvertrouwen hebben dan lager opgeleide jongeren. En daarbij geldt in Nederland ook nog eens dat in het lager voortgezet onderwijs minder uren aan burgerschapskunde worden besteed dan op het vwo.’ Oostenrijks onderzoek toont dat kinderen waarvan de ouders grote politieke belangstelling hebben, zelf ook een hogere interesse aan de dag leggen.

Volgens onderzoek van de Universiteit in Wenen blijkt dat burgerschapskunde voor Oostenrijkse jongeren belangrijk is: werkende jongeren hebben minder politieke kennis dan nog schoolgaanden. De oorzaak is volgens de onderzoekers gelegen in het feit dat er minder aandacht voor burgerschapskunde is in het middelbaar beroepsonderwijs.

Belangrijk

Ook Christine Huebner van de Nottingham Trent University noemt de school belangrijk. Zelf deed ze onder meer onderzoek in Wales, en daaruit blijkt dat 16- en 17-jarigen niet veel verschillen van oudere stemmers. Iets wat ook in Oostenrijk is vastgesteld. Een lagere kiesgerechtigde leeftijd geeft volgens haar veel voordelen en dat gevoel leeft breder.

De Duitse Bertelsmann Stiftung constateert een duurzame stijging van opkomstcijfers, omdat jonge mensen die stemmen ook op latere leeftijd blijven stemmen en schreef daarom: ‘Was Hänschen lernt, verlernt Hans nimmermehr.’ Hoewel je bij kiesrecht normatief de vraag kunt stellen wie tot de burgerij behoort – en in Malta horen de 16-jarigen daarbij – , en wie dus zou moeten mogen stemmen, is de afweging om uit te breiden er in de praktijk vooral een van politiek-opportunistische aard, denkt Huebner.

‘In Schotland was de nationalistische partij, de SNP, vooral voorstander van uitbreiding van het kiesrecht omdat werd gehoopt op meer stemmen voor het onafhankelijkheids referendum.’ Jongeren zijn zeker belangrijk voor politieke partijen, beaamt de Fryske Nasjonale Partij bij monde van fractieleider Sijbe Knol. ‘We richten ons in onze ledenwerving vooral op hen. Ruim 10 procent van onze 1.200 leden is onder de 18. Die hebben veel frisse ideeën. Op persoonlijke titel zie ik graag een uitbreiding van het kiesrecht.’ Hoewel het nog lang kan duren, denkt Sarah de Lange dat Nederland uiteindelijk ook het kiesrecht gaat uitbreiden. ‘We zullen uiteindelijk meegaan op de golven in de ons omringende landen’, zegt ze.