Essay: Was decentralisatie wel zo’n goed idee?

Gemeenten kampen met een aanzienlijk personeelstekort en een structureel gebrek aan expertise. Dat verhindert het uitvoeren van taken, zoals de energietransitie en de invoering van de Omgevingswet. Dat probleem heeft grotendeels zijn oorsprong in de decentralisatie, waarbij verantwoordelijkheden werden overgedragen van de landelijke naar de lokale overheid. Een deel van de oplossing schuilt volgens Michiel Overgaag in regionalisatie van gedecentraliseerde taken.

Werkdruk

Het idee achter de decentralisatie van taken in het sociaal domein was dat gemeenten dichter bij de burger staan en beter in staat zouden zijn om op maat gemaakte oplossingen te bieden. Echter, in de huidige krappe arbeidsmarkt – het aantal openstaande vacatures bij gemeenten was vorig jaar ruim tweemaal zo hoog als eind 2019 – en onder toegenomen werkdruk, blijkt dit idee steeds moeilijker te verwezenlijken. Dit roept de vraag op: was decentralisatie wel een goed idee?

Afhankelijk

Een van de grootste problemen met decentralisatie is het ontbreken van voldoende financiële middelen en personeel om de overgedragen taken effectief te kunnen uitvoeren. Gemeenten zijn voor hun financiering grotendeels afhankelijk van de rijksoverheid en hebben vaak beperkte mogelijkheden om zelf aanvullende inkomsten te genereren. Door decentralisatie is de gemeentelijke taakstelling aanzienlijk vergroot, zonder dat hier voldoende extra budget voor is toegekend. Vooral kleinere gemeenten ervaren hierdoor moeilijkheden, maar ook de grote gemeenten, zoals de G4 (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, en Utrecht), hebben regelmatig te kampen met tekorten aan middelen en personeel om hun nieuwe takenpakket volledig te kunnen vervullen.

Efficiënter

Hoewel decentralisatie vaak werd voorgesteld als een manier om processen efficiënter te maken, lijkt het in de praktijk vooral te functioneren als een bezuinigingsmaatregel, waarbij de kosten zijn verschoven van de landelijke naar de lokale overheid. Dit leidt tot de vraag of het decentralisatiebeleid in de huidige vorm houdbaar is, of dat een gedeeltelijke terugkeer naar centralisatie noodzakelijk is om de continuïteit en kwaliteit van gemeentelijke diensten  te waarborgen.

Overbelasting

De Amsterdamse ombudsman Munish Ramlal schreef in zijn jaarverslag 2023: ‘Mijn advies aan gemeenten: accepteer geen taken meer van de rijksoverheid, als je twijfelt aan de uitvoerbaarheid ervan’. Door een jarenlange overbelasting van de gemeentelijke organisaties is volgens hem een ‘burn-out bureaucratie’ ontstaan. Dit heeft geleid tot een ongezonde situatie, die zowel gemeenteambtenaren als burgers hard treft. Misschien is het daarom zinvol om te kijken welke onderdelen van de huidige gemeentelijke taakstelling beter kunnen worden overgeheveld naar provinciaal of rijksniveau. Maar laten we eerst eens kijken welke andere manieren er mogelijk zijn om de huidige knelpunten op te lossen.

Papiermolen

Voordat er wordt gekeken naar een herziening van de decentralisatie, kan worden onderzocht of de bestaande structuren efficiënter kunnen worden georganiseerd. Een voor de hand liggend aspect hierbij is de vereenvoudiging van regelgeving. De huidige complexe wetgeving vereist dat gemeenten aanzienlijke middelen inzetten voor handhaving en uitvoering. Veel regelgeving verzandt in onnodig veel juridische en technische details, waardoor er een enorme papiermolen is ontstaan. Die zet heel veel mensen aan het werk, die hierdoor niet aan hun oorspronkelijke taak toekomen, namelijk de dienstverlening aan de burger. Vaak zien we dat verschillende wetten en regels met elkaar in tegenspraak zijn, waardoor de burger van het kastje naar de muur wordt gestuurd.

Labyrint

Een schrijnend voorbeeld is de jeugdhulp. Door een labyrint van procedures zijn onacceptabele wachtlijsten ontstaan. Door de regelgeving te vereenvoudigen, zouden gemeenten minder personeel nodig hebben voor naleving en controle, waardoor ze efficiënter kunnen werken.

Optuigen

Daarnaast kunnen intergemeentelijke samenwerking en kennisdeling een uitweg bieden. Door in clusters te werken en gezamenlijke expertise te benutten, kunnen gemeenten elkaar ondersteunen bij complexe taken. Dit geldt vooral voor kleine gemeenten die mogelijk niet over voldoende middelen beschikken om bijvoorbeeld grootschalige projecten voor de energietransitie zelfstandig te realiseren. Vaak zien we dat de kleinere gemeenten met minder middelen een gespecialiseerde dienstverlening moeten optuigen waaraan maar een klein aantal inwoners behoefte heeft.

Schaalverkleining

Een voorbeeld is de Wmo 2015, waar sommige gemeenten – onder andere ten gevolge van vergrijzing en krimp – niet de mensen en de expertise voor hebben om die naar behoren uit te voeren. Zulke inefficiënte schaalverkleining is een zeer belemmerend neveneffect van de decentralisatie. Intergemeentelijke samenwerking kan een structurele oplossing bieden, vooral voor kleinere gemeenten die de vereiste expertise en middelen missen om op eigen kracht complexe taken uit te voeren.

In de knel

In het geval van de uitvoering van de Wmo 2015 kun je je voorstellen dat kleinere gemeenten hier slechts twee formatieplekken voor kunnen vrijmaken. Dit is duidelijk te weinig, omdat twee mensen samen onmogelijk de juiste capaciteit en expertise kunnen hebben die hiervoor benodigd zijn. De uitvoering zal hierdoor onherroepelijk in de knel komen. Maar als men deze formatieplekken met drie buurtgemeenten weet te bundelen, kan men met een team van acht mensen wel een slagvaardige uitvoering realiseren.

Lees het volledige essay in Binnenlands Bestuur nr. 3

Michiel Overgaag is partner public bij Boer & Croon