De democratie moet zichzelf leren begrenzen

De bestuurbaarheid van ons land staat onder druk. Dat heeft te maken met de versplintering van ons politieke landschap en met de verstoorde verhoudingen tussen kabinet en gemeenten. Ambtenaar en publicist Paul Strijp presenteert drie gedachten om die bestuurbaarheid te herstellen. De rode draad? De begrenzing van onze democratie.

Wonder

Op 10 januari 2022 trad het kabinet Rutte IV aan. En nu, ruim een jaar later, … zit dat kabinet er nog steeds, constateert Strijp. Dat vindt hij best ‘een klein wonder’, want het kabinet kreeg het behoorlijk voor zijn kiezen. Dat hoort erbij, dus met dat wonder valt het misschien wel mee. ‘Maar om nu te doen alsof er niets aan de hand is? Daar is allerminst reden voor, de bestuurbaarheid van ons land staat namelijk onder druk.’ Dat heeft volgens Strijp met twee factoren te maken: de versplintering van ons politieke landschap en de slechte verhoudingen tussen gemeenten en het kabinet.

Incident-Hoekstra

Eerst maar eens die versplintering. De bestuurbaarheid heeft daaronder te lijden. Partijen houden hun electorale belangen nu eenmaal permanent in de gaten. Kijk maar naar de gang van zaken rond het AD-interview van CDA-leider Wopke Hoekstra afgelopen augustus, waarin hij het stikstofbeleid ter discussie stelde. Dat leert dat partijen niet te beroerd zijn om de stabiliteit van het landsbestuur op te offeren ten gunste van hun eigen positie. Een reprise van het incident-Hoekstra is zeker niet uitgesloten. ‘Sommigen zullen schouderophalend denken: so what, dit soort incidenten hoort bij de dynamiek van de politiek. Maar hoeveel politiek-bestuurlijke instabiliteit kan een land verdragen in een tijdsgewricht dat schreeuwt om continuïteit?’

Verstoorde verhoudingen

Daarbij heeft het kabinet de gemeenten, provincies en waterschappen nodig, want geen enkele bestuurslaag krijgt in zijn eentje iets voor elkaar. En hier wringt de schoen, aldus Strijp, want de verhouding tussen het kabinet en gemeenten is behoorlijk verstoord. Gemeenten voelen zich al vele jaren niet serieus genomen en eisen vrijheid, respect en voldoende financiële middelen, zeker na het opgelopen trauma door de rijksbezuinigingen bij de decentralisatie van het sociaal domein. Zonder normale relatie tussen kabinet en gemeenten is de bestuurbaarheid van ons land een fictie, weet Strijp. Met vertraging, wantrouwen en conflicten tot gevolg. ‘Hoeveel van dit leed kan een land verdragen in een tijdsgewricht dat schreeuwt om twee bestuurslagen die zakelijk en slagvaardig samenwerken omwille van de urgente maatschappelijke kwesties?’

Formatie verkorten

Wat moet er gebeuren om die bestuurbaarheid te herstellen? Strijp heeft drie voorstellen. Ten eerste het verkorten van de formatie. 299 dagen de tijd nemen ‘straalt niet bepaald ambitie of urgentie uit’. ‘Veeleer onverschilligheid.’ Het moet mogelijk zijn om binnen 100 dagen een nieuw kabinet te formeren. ‘Grenzen aan de lengte van de formatieonderhandelingen zijn hard nodig.’

Hoofdlijnen

Tweede voorstel: een extraparlementair kabinet dat niet met een dichtgetimmerd regeerakkoord, maar met een regeringsprogramma op hoofdlijnen werkt en zoekt naar wisselende meerderheden in het parlement. Een extraparlementair kabinet is geen wondermiddel, maar de ruimere afstand tussen kabinet en parlement kan goed aansluiten bij het huidige politieke en maatschappelijke klimaat. ‘Er is immers een subjectieve maatschappelijke verharding gaande.’ Een extraparlementair kabinet kan voor ontspanning en voor een vergroting van de bestuurbaarheid zorgen, denkt Strijp. ‘Is dat niet precies wat ons land nodig heeft?’

Gespreksleider

Tot slot stelt Strijp voor in de ‘majeure’ contacten tussen kabinet en gemeenten te kiezen voor een permanente gespreksleider. ‘Een gezaghebbend persoon die de grenzen van de gemeentelijke autonomie bespreekbaar maakt wanneer gemeenten het kabinet in de kou laten staan.’ En die de grenzen van de financiële risico’s aanroert, wanneer datzelfde kabinet onverantwoord dreigt te decentraliseren. ‘Uit de coaching is bekend is dat een gesprek van een uur vaak effectief is.’ Grenzen aan de duur van de kabinetsformatie, aan de gedetailleerdheid van een regeerakkoord en aan hetgeen gemeenten en kabinet zich in hun onderlinge verhoudingen op eigen gezag permitteren, kunnen volgens Strijp 'voorkomen dat de democratie buiten haar oevers treedt'.

Lees het hele essay van Paul Strijp deze week in BB02 (inlog)