‘Nederland moet bedreigde mensenrechten beschermen’

Wereldwijd perken regeringen de ruimte voor burgers in om zich te organiseren, te uiten en invloed uit te oefenen. Die maatschappelijke ruimte is juist van strategisch belang voor vrede, veiligheid, goed bestuur en betrouwbare internationale samenwerking. Zorg daarom voor een samenhangende benadering binnen het buitenlands beleid, waarbij mensenrechten, diplomatieke afwegingen en economische belangen met elkaar in balans zijn, met oog voor context en maatwerk.

Meer autocratieën dan democratieën

Dat schrijft de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) in haar recent verschenen rapport naar aanleiding van de wereldwijde neerwaartse spiraal die het constateert. Zo zijn er voor het eerst in meer dan twintig jaar wereldwijd meer autocratieën dan democratieën. En in 2023 waren er in 117 landen serieuze inperkingen van fundamentele vrijheden als vrijheid van meningsuiting, vrijheid van vergadering en vrijheid van vereniging. Vijftien landen, waaronder drie Europese (Griekenland, het Verenigd Koninkrijk en Cyprus), waren in 2023 minder vrij dan in het jaar ervoor. Het recht op vrijheid van vereniging, vrijheid van meningsuiting en vrijheid van vergadering wordt geschonden en dat leidt tot een afname van de maatschappelijke ruimte. Minder maatschappelijke ruimte leidt tot minder bescherming van deze rechten, waardoor de ruimte weer verder afneemt. Kortom, een vicieuze cirkel.

Bescherm mensenrechten

De raad wijst erop dat het beschermen van de democratie een kernwaarde van de Nederlandse samenleving is, verankerd in de Grondwet. Steun aan burgerbewegingen en andere actoren in het maatschappelijk middenveld is al lange tijd onderdeel van het buitenlandbeleid. Nederland heeft er zijn internationale status als voorvechter van de mensenrechten onder meer hieraan te danken. Maar polarisatie in het publieke debat leidt er ook in Nederland toe dat minder mensen zich veilig voelen om publiekelijk op te staan voor onderwerpen die hen aan het hart gaan of om hierover in gesprek te gaan. Bovendien is de maatschappelijke ruimte niet voor iedere burger gelijk, schrijft de raad. Staten die mensenrechten respecteren en bevorderen en de maatschappelijke ruimte beschermen, kennen minder ongelijkheid en zijn stabieler, veerkrachtiger, en welvarender. Daar waar mensenrechten veelvuldig worden geschonden, heerst vaak méér geweld en instabiliteit. Nederland is gebaat bij een stabiele, vrije en veilige wereld. ‘Daarom is het nu des te relevanter om de maatschappelijke ruimte te beschermen en mensenrechten te blijven bevorderen.’

Gecoördineerd optreden

Democratie-ondermijnende staten treden gecoördineerd op, constateert de AIV. ‘Staten die zich inzetten vóór maatschappelijke ruimte dienen dit daarom ook te doen, bijvoorbeeld in EU-verband of door allianties met gelijkgezinde landen in de VN.’ Ook merkt de commissie op dat intimidatie van diasporagemeenschappen door regeringen van het land van herkomst ook in Nederland plaatsvindt. ‘Dit vraagt om een meer gecoördineerde en geprioriteerde inzet van de Nederlandse overheid.’ AI-technologieën bieden overheden nieuwe middelen voor gerichte online censuur en surveillance. Dit raakt eveneens het Nederlandse medialandschap. Bescherming van journalisten en recht op toegang tot informatie is in dit verband ook in Nederland cruciaal. ‘De AIV concludeert dat het mondiale kader ter bescherming van online maatschappelijke ruimte achterblijft bij de snelle technologische ontwikkelingen en spoort de regering aan haar inzet op dit terrein te vergroten.’

Nationaal belang

Nederland dient zich op nationaal, Europees en mondiaal niveau, vóór en achter de schermen, in te zetten voor de rechten van maatschappelijke actoren die in het nauw worden gedreven bij het deelnemen in en beschermen van de maatschappelijke ruimte. ‘Dit is van nationaal belang.’ De AIV zegt de complexe belangenafweging waar Nederland vaak mee te maken heeft ‘te herkennen en erkennen’. Maar het is in lijn met de Nederlandse democratische waarden om anderen niet te schaden en schending van rechten te voorkomen, schrijft de AIV. ‘Dit betekent dat de Nederlandse staat en Nederlandse bedrijven geen activiteiten moeten ondernemen die schade aanrichten aan de maatschappelijke ruimte en gerelateerde mensenrechten, ongeacht andere belangen die hiermee gediend kunnen zijn.’ Het is belangrijk om de context van de situatie leidend te laten zijn in het maken van keuzes over welke inzet passend is.

Consistent optreden

Op basis van de bestuurlijke realiteit heeft de AIV een raamwerk gemaakt van vier categorieën van maatschappelijke ruimte van autocratie naar democratische rechtsstaat. Nederland moet hiermee rekening houden bij de keuze of en zo ja, welke steun het aan dat maatschappelijk middenveld verleent: preventieve of proactieve actie, of acute bijstand. Ook zijn drie richtsnoeren opgesteld om bij de keuze voor eventuele actie rekening mee te houden: consistentie, langetermijnvisie en mogelijke diplomatieke risico’s. Bij consistentie wijst de adviesraad erop dat het hanteren van dubbele standaarden door het ‘Westen’ over het zich uitspreken voor mensenrechten zijn geloofwaardigheid aantast. ‘Consistent en coherent optreden op multilateraal en bilateraal niveau is daarom belangrijk.’ Daarnaast plukt Nederland op lange termijn de vruchten van een wereld met een zo vrij en veilig mogelijke maatschappelijke ruimte. En mocht er aan een interventie een zware bilaterale politieke of economische prijskaart voor Nederland hangen, dan kan het opteren voor een (gecoördineerde) interventie in Europees of mondiaal verband.

Intensiveer samenwerking

Eén van de acht aanbevelingen die voortvloeien uit bovenstaande is dan ook om de inzet voor maatschappelijke ruimte onderdeel te maken van de geopolitieke agenda van de Europese Unie. ‘Blijf ook de (online) maatschappelijke ruimte binnen de EU beschermen en versterken. Intensiveer de samenwerking op het terrein van maatschappelijke ruimte.’ Dat betekent onder meer het invoeren en handhaven van de EU anti-Strategic Lawsuit Against Public Participation-richtlijn en de Digital Services Act in Nederland. Ook adviseert de AIV het opzetten van een monitoringsysteem voor EU-wetgeving en de mogelijke onbedoelde invloed ervan op de maatschappelijke ruimte te bepleiten en eraan mee te werken. Verder zouden negatieve onbedoelde effecten van wetgeving moeten worden vermeden door nieuwe Nederlandse en Europese wetgeving vooraf te toetsen op invloeden op de maatschappelijke ruimte en de daarmee samenhangende mensenrechten.