Eiland in zee maakt valse start

Het leek even buiten beeld, maar met de motie-Atsma staat het idee van een eiland in zee weer volop op de maatschappelijke en politieke agenda. De regering wordt gevraagd binnen een jaar de resultaten van een onderzoek naar de 'mogelijkheden en onmogelijkheden' naar de Kamer te zenden. Een dergelijk vrijblijvend onderzoek, zonder een parallelle investering in een maatschappelijk en bestuurlijk debat over visie en ambities belooft echter weinig goeds als start van een controversieel besluitvormingsproces.

Het is niet de eerste keer dat het idee wordt geopperd. In 1985 kwam de Zuid-Hollandse PvdA-gedeputeerde Waterman met zijn plan voor een eiland in zee. Later ontwierp architect Bhalotra een kustlocatie. In 1999 werd de haalbaarheid van een vliegveld in zee onderzocht, maar dit werd al in 2001 beëindigd. In 2006 gaf de regering te kennen voor de komende 25 jaar onvoldoende perspectieven te zien voor kustuitbreiding. Dat weerhield velen er niet van over het idee te blijven denken. Begin november presenteerde bijvoorbeeld ook landschapsarchitect Geuze een aantal voorstellen voor een serie eilanden langs de kust.

Het idee van een eiland in zee kan worden verbonden met tal van ambities. Voor de één moet het de nationale experimenteerruimte voor veiligheid tegen overstromen worden om te experimenteren met natuurlijke vormen van landaanwinning en inpoldering en de allernieuwste snufjes op het gebied van waterkering. Voor de ander kan het prima dienen als nationaal natuurreservaat. Voor een derde is het dé uitweg in de impasse rond de groei van Schiphol of de nijpende ruimteproblematiek in de Randstad. Een vierde ziet wel iets in grootschalige windmolenparken of zware havenindustrie.

Ook omtrent de 'hoe-vraag' leven uiteenlopende verlangens. De één wil graag inpolderen. De ander ziet meer in opspuiten. Een derde wil de natuur een handje helpen en stukje bij beetje land laten aanslibben. Sommigen willen één langgerekt eiland, anderen een serie eilanden.

Al deze ambities verdienen het om serieus en vroegtijdig meegenomen te worden in het proces. Sterker nog, zonder snel zicht op de vraag welke ambities daadwerkelijk steun genieten en dus waargemaakt kunnen worden (maatschappelijk en bestuurlijk) is een onderzoek naar de mogelijkheden niet erg zinvol. Tegelijkertijd ligt er een opgave om op basis van een open en constructief debat tussen belanghebbende partijen te bezien hoe krachtige combinaties van ambities gerealiseerd kunnen worden. Door parallelschakeling met het onderzoek kan het laatste worden benut om te komen tot een legitieme selectie van ambities.

Minstens zo belangrijk in de discussie zijn de verschillen in beelden, in interpretaties van de problemen die met een eiland in zee kunnen worden opgelost alsmede van de mogelijkheden en wenselijkheid van een dergelijk eiland. Voor velen is Nederland vol en biedt een eiland de ruimte voor groei die er aan land niet meer is. Voor anderen is dit een mantra die pertinent onjuist is. Zij verwijzen naar de moeizame discussie over de inpoldering van de Markerwaard, de verdwijnende landbouw uit Nederland, de aanstaande krimpende bevolking.

Sommigen benadrukken de veiligheidswinst die te boeken is met dergelijke eilanden: een extra kustverdedigingslinie als antwoord op zeespiegelrijzing en extremere weersomstandigheden. Anderen benadrukken dat een vlucht voorwaarts getuigt van overmoed en onnadenkendheid of wijzen zelfs op de kwetsbaarheid voor terroristische aanslagen. Voor sommigen is het eiland goed voor het internationale prestige van de Nederlandse waterbouw. Anderen schamperen dat de waterbouwers na de Deltawerken nu een nieuw speeltje verzinnen.

Ook hiervoor geldt dat deze variëteit de zaak niet eenvoudiger maakt maar daarom wel vroegtijdig moet worden onderkend en moet worden gemobiliseerd. In een open dialoog tussen partijen met verschillende beelden kan een gezamenlijke visie ontstaan waaruit niet alleen een aantrekkelijk toekomstperspectief blijkt maar ook een gedeelde probleemdefinitie aan ten grondslag ligt. Gezaghebbend feitenonderzoek kan dit proces van gezamenlijke visievorming ondersteunen, maar zeker niet vervangen.

En dan is er tot slot de discussie of dit allemaal wel mogelijk is. Toch komt deze vraag op dit moment te vroeg. Natuurlijk is het mogelijk: dat wordt vandaag in Dubai bewezen. Maar veel belangrijker is de vraag wat we nu precies willen en wat voor beelden we nu eigenlijk bij het eilandenidee hebben. Op basis daarvan kan er draagvlak worden georganiseerd voor een ontwikkelkoers en kunnen we laten onderzoeken hoe een en ander vorm kan krijgen.

Natuurlijk zal een onderzoek moeten duidelijk maken welke ambities haalbaar en welke beelden hout snijden. En natuurlijk moeten we niet te lang wachten met onderzoek naar de haalbaarheid. Maar te denken dat enkel met een onderzoek de discussie een belangrijke stap voorwaarts geholpen wordt is weinig reëel. Sterker nog, een onderzoek als startpunt voor de discussie luidt in veel gevallen alleen maar een oeverloze discussie over de feiten in. Parallel moet worden geïnvesteerd in overeenstemming in beelden en ambities en moet duidelijkheid ontstaan over de mate waarin wensen en verlangens daadwerkelijk urgent zijn en of betrokken bestuurders, belangenorganisaties en investeerders bereid zijn deze daadwerkelijk waar te maken.

Kortom; er moet een samenhangend traject worden ontwikkeld waarin feiten, beelden en ambities uitkristalliseren en op elkaar worden betrokken. Een geïsoleerd onderzoekstraject zonder verbinding met een traject van meningsvorming en wilsvorming resulteert niet in bruikbare kennis en zeker niet in meer draagvlak en helderheid. Daarom is het te hopen dat het kabinet de motie wat breder interpreteert dan de letterlijke tekst luidt.

Arwin van Buuren, universitair docent Bestuurskunde, Erasmus Universiteit Rotterdam.