Hoe pak je discriminatie effectief aan?

De proef met de Discriminatietoets, die onder meer in de gemeente Arnhem is gedaan, heeft zichtbaar gemaakt dat vooronderstellingen van ambtenaren over hoe mensen denken, handelen en wat ze nodig hebben van invloed zijn op besluiten van overheidsorganisaties. ‘Ook goede bedoelingen kunnen leiden tot discriminatie die levens benadeelt en beschadigt, soms vergaand beschadigt.’

Risico op discriminatie

De Staatscommissie tegen Discriminatie en Racisme heeft de Discriminatietoets Publieke Dienstverlening ontwikkeld: een instrument waarmee overheidsorganisaties zelf proactief risico’s op discriminatie in hun dienstverlening kunnen opsporen en aanpakken. Discriminatie in de dienstverlening van de overheid is namelijk een structureel probleem, constateerde de commissie al eerder. 

Gemeente Arnhem

Afgelopen jaar paste de staatscommissie de toets samen met de gemeente Arnhem, de Douane en Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) in de praktijk toe. Dat heeft geleid tot de voortgangsrapportage ‘Ervaringen en lessen om discriminatie in publieke dienstverlening te voorkomen en te bestrijden’. Die laat zien hoe discriminatie effectief kan worden aangepakt. Vandaag nemen de minister-president Schoof en BZK-minister Uitermark het rapport in ontvangst.

Betrekken burgers cruciaal

De gemeente Arnhem nam hun adresonderzoek, om de kwaliteit van de Basisregistratie Personen (BRP) op peil te houden, onder de loep. De Douane analyseerde de wijze waarop zij passagiers op luchthaven Schiphol controleren. En DUO onderzocht het proces waarbij zij betalingsregelingen aanbieden aan mensen met problematische studieschulden. De Discriminatietoets bestaat uit vragen en opdrachten. Daarmee kunnen overheidsorganisaties bijvoorbeeld kijken naar afwegingen die ambtenaren bij selecties maken en in gesprek gaan met mensen die mogelijk discriminatie hebben ervaren. Uit de proef blijkt dat het betrekken van burgers cruciaal is om de impact en de mogelijke knelpunten van publieke dienstverlening goed te begrijpen. Gesprekken met mensen die mogelijk discriminatie hebben ervaren, vormen dan ook een belangrijke pijler van de toets.

Geen houvast

In de gemeente Arnhem boog een intern projectteam zich over de vragen uit de Discriminatietoets van de staatscommissie. In het team zaten naast de uitvoerders ook een kwalitatief onderzoeker en een risicomanager van de gemeente. Door het onderzoek kwam de gemeente erachter dat de medewerkers adresonderzoek in de praktijk worden geconfronteerd met complexe casuïstiek, waarbij zij constant afwegingen moeten maken over de meldingen die binnenkomen en casussen die zij prioriteit willen geven. ‘En dat we geen beleid dan wel afwegingskader hebben die onze medewerkers hierbij houvast geven’, stelt Mounia Arkhouch-Smits, afdelingshoofd Burgerzaken. 

Lerend, niet oordelend

De discretionaire bevoegdheid van individuele medewerkers is op onderdelen groot, zeker gezien het feit dat medewerkers in hun afweging vaak gebruik maken van ervaring en voorkennis over een bepaald pand of bepaalde bevolkingsgroep. ‘Hierin schuilen risico's op indirecte discriminatie en racisme, weten we nu. Onbedoeld, maar ze zijn er wel.’ De afdeling gaat de casusbespreking onderdeel maken van het standaard werkoverleg en op regelmatige basis intervisie organiseren ‘in een sfeer die lerend is en niet oordelend’. Voor de ‘veilige’ sfeer hielp het dat de onderzoeker en risicomanager interne collega’s zijn. De medewerkers onderschreven de bevindingen. ‘Zij zagen het niet als kritiek op hun werk, maar juist als erkenning voor de complexiteit van het werk dat zij doen en een mogelijkheid om dat werk verder te professionaliseren.’

Continue verbetering

De resultaten worden vertaald naar een actieplan, waarin organisaties aangeven hoe zij de gevonden risico’s op discriminatie aanpakken. ‘De Discriminatietoets is daarmee geen eenmalige oplossing, maar een instrument voor continue verbetering’, stelt Joyce Sylvester, voorzitter van de staatscommissie. ‘Door discriminatie structureel aan te pakken en periodiek te evalueren, kunnen we werken aan eerlijke en rechtvaardige publieke dienstverlening. Iedereen in Nederland heeft direct of indirect te maken met discriminatie en racisme op alle gronden van artikel 1 van de Grondwet. Het tegengaan ervan in de publieke dienstverlening is daarom van hoge prioriteit omdat ervaren discriminatie enorm ingrijpt op het individuele leven van mensen.’ 

Diep verankerde culturen

De proef heeft ook zichtbaar gemaakt dat vooronderstellingen van ambtenaren over hoe mensen denken, handelen en wat ze nodig hebben van invloed zijn op besluiten van overheidsorganisaties. Volgens de staatscommissie komen deze vooronderstellingen voort uit ‘diep verankerde werkwijzen, beelden en culturen binnen die organisaties’. Ook worden vooronderstellingen en aannames door maatschappelijke ontwikkelingen gevoed, zoals polariserende uitspraken van politici. Discriminatie in de publieke dienstverlening is dus niet alleen een probleem van individuele ambtenaren, maar juist van de overheid als institutie. 

Lef getoond

Volgens Sylvester handelen ambtenaren vanuit de overtuiging dat zij hun werk zo goed mogelijk doen, en zij daarom niet kunnen discrimineren. ‘Maar ook goede bedoelingen kunnen leiden tot discriminatie die levens benadeelt en beschadigt, soms vergaand beschadigt.’ De Staatscommissie werkt nu aan de toepassing van de Discriminatietoets op grotere schaal, door alle publieke dienstverleners. ‘Door deel te nemen aan de Discriminatietoets en zélf onderzoek te doen naar risico’s op discriminatie hebben DUO, gemeente Arnhem en de Douane lef getoond. Hierdoor kan de staatscommissie de toets nu verder ontwikkelen en na de zomer toegankelijk maken voor alle publieke dienstverleners.’ De staatscommissie verkent ook mogelijkheden om de toets bruikbaar te maken voor beleidsministeries en om deze in Caribisch Nederland te introduceren.