‘Je mag het stevig oneens zijn’

‘Het gaat niet van harte. Ik heb het idee dat ambtenaren nog iets te gemakkelijk schermen met zorgen om hun carrière of reputatieverlies. Maar hun baanzekerheid is hoog en er zijn veel plekken om te werken. We moeten dus niet overdrijven. Je kunt het stevig oneens zijn met je baas. Dat is niet meteen career suicide. Er is een behoefte aan tegenspreken onder ambtenaren, maar ik zie ook enige aarzeling. Vanuit het politiek bestuur zie ik geen uitgestoken hand naar meer tegenspraak. In mijn essay schrijf ik: als je in algemene zin een nieuwe bestuurscultuur aankondigt, spreek je iedereen aan, en dus niemand. Als bestuurskundige zeg ik: individuen met durf, lef en goede ideeën doen ertoe. De gewone ambtenaar, maar ook de topambtenaar.’

‘Ik neem daar een wat genuanceerdere positie in. Historisch gezien is ‘activistisch’ een lastig begrip. Als het betekent: tegen de top aanschoppen en die tot actie bewegen op een onderwerp als duurzaamheid, juich ik het toe. Maar als je zelf politiek gaat bedrijven of gaat frustreren of saboteren, past dat niet bij het ethos van de ambtenaar. Je kunt een loyale ambtenaar zijn die het politieke primaat respecteert én tot het uiterste gaat in tegenspraak. Maar geen Beamtenherrschaft. Dat werkt niet. Rolzuiverheid is belangrijk. Het woord ‘activistisch’ roept in ambtelijke kringen ook weerstand op. Ik zou zeggen: geen activisme, maar wees vooral dapperder en heldhaftiger.’

‘Een ambtenaar die vanuit eer en geweten, deskundigheid en rolzuiverheid handelt. Die zijn ambtelijke invloed maximeert en aanwendt om te zorgen dat er goed bestuur ontstaat en we vooruitgang boeken met de grote opgaven van deze tijd. Iemand die minder met carrière bezig is en meer met inhoud. Maar wel vanuit een democratisch mandaat en vanuit het publieke belang – niet alleen het politieke belang. Je bent misschien minder likeable, maar je adviseert rolzuiver vanuit je expertisedomein.’

Ik vind het goed dat de ABD er is. De meeste landen hebben zo’n dienst. Vroeger was er meer ambtelijke tegenmacht, maar ook DG’s die twintig jaar bleven zitten. Daar moeten we niet naar terug. Rotatie is op zich goed, maar de balans is doorgeslagen. Topambtenaren zitten er gemiddeld maar vier jaar. In jaar drie kijken ze al verder. Ze zijn te veel bezig met hun eigen imago en kunnen te weinig vakinhoudelijke deskundigheid ontwikkelen of hebben daar te weinig waardering voor.’ Door privatisering, het op afstand zetten van de uitvoering en het binnenhalen van de consultants is bij departementen en gemeenten volgens Van der Wal veel inhoudelijke expertise weggelekt. ‘Bij een onderwerp als landbouw zijn er te weinig topambtenaren die voeling hebben met het veld of netwerken in de industrie. Als je dat optelt bij het steeds kleurlozere, technocratische politiek bestuur, dan zijn dat wel verklaringen voor het verdwijnen van de ambtelijke held.’

‘Er zijn steeds meer sociale wetenschappers werkzaam bij de overheid, maar weinig vakinhoudelijke mensen. En heel veel voorlichters. Is dat het juiste zwaartepunt? Ik wil niks afdoen aan de jonge ambtenaar, want daar moeten we het ook deels van hebben, maar kijk kritisch naar achtergronden. Je kunt je afvragen of er genoeg out-of-the-box en streetwise ambtenaren worden aangenomen. Abigail Norville, plaatsvervangend secretaris-generaal op het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport merkte dat in traineeprogramma’s bijna geen mensen uit minder geprivilegieerde milieus zitten. We moeten goed kijken naar wie we aannemen. Er zijn er best een aantal voor nodig om een deuk in pakje boter te slaan.’

‘Politiek-bestuurlijke sensitiviteit staat in vacatures vaak op één. Je moet politiek snappen, handig kunnen opereren. Maar als je te sensitief bent, dan stel je niet te spannende dingen voor en houd je na kritiek snel weer je mond. Ambtenaren hebben een andere rol dan politici. Politici zouden zich minder moeten bezighouden met hoe hun departementen worden gerund of hoe adviesstromen lopen. Geef een beetje vertrouwen en credit aan de klassieke rolverdeling. Het mag schuren, maar vanuit rolzuiverheid. Blijf uit elkaars vaarwater.’

‘Een politieke held heeft een duidelijke, idealistische visie op de opgaven van deze tijd. In het Nederlandse systeem waar we bewegen in coalitieverbanden met compromissen, moet hij of zij inhoudelijk de rug recht houden. Niet bij iedere kritische opmerking in de Kamer zeggen: u hebt gelijk. Of: we nemen alles mee. Bewindspersonen zadelen het ambtenarenapparaat op met oneigenlijke werkdruk: eindeloze Kamervragen of politieke compromissen die juridisch dubieus zijn. Zeg eens niet direct alles toe. Een politiek-bestuurlijke held is ook moedig genoeg om nee-schudders om zich heen te verzamelen. Vanuit rolzuiverheid kunnen beiden zo het maximale uit hun rol halen.’

‘Dan hebben we een probleem. Publieke organisaties kunnen niet in letterlijke zin failliet gaan, maar wel in termen van legitimiteit en gezag. Ik maak mij wel zorgen over de bestuurbaarheid en het aanzien van Nederland en of we bijvoorbeeld klimaatdoelen wel gaan halen. Je komt juridisch in de knel en als je internationale afspraken niet nakomt, word je daarop aangekeken. Als ik mijn ervaring in Azië erbij pak: besturen is ook hard doorpakken. Anders kom je niet verder. Er moet een kentering komen: ambtenaren moeten stevig inhoudelijk advies durven geven, en wij burgers moeten niet steeds gecompenseerd willen worden en bang zijn voor verandering. Anders worden we een land van stilstand. Je moet ook maatschappelijke verwendheid tegenspreken. Een beetje lef hebben. Politiek en burgers spelen daarin een grote rol, maar de rol van ambtenaren wordt onderschat. Die zijn grotendeels onzichtbaar. Daarom schreef ik dit essay.’