Naar ‘goed bestuur’ en 'menselijke maat'

De toeslagenouders en de Groningers zijn welhaast metaforen geworden in de nieuwe wegen die de politieke partijen willen inslaan in het openbaar bestuur. Plannen zijn er te over: een sterkere Tweede Kamer, de menselijke maat, de noaberstaat, burgerberaden, grondwettelijke toetsing. Het kan niet op. Het lijkt er vooral op dat, zoals het tot nu toe ging, het niet goed was. Wat ook weer opmerkelijk is.

Vertrouwen herstellen

Hoewel uit recent onderzoek van EenVandaag onder hun Opiniepanel blijkt dat het vertrouwen in de landelijke politiek weer toeneemt (waar de afgelopen twee jaar nog een kwart redelijk tot veel vertrouwen had, is dat nu een derde), gaat het in de verkiezingsprogramma’s van politieke partijen vooral over het terugwinnen van het vertrouwen in de overheid. De toeslagenaffaire en gedupeerde Groningers komen zonder uitzondering terug als voorbeelden van hoe het niet moet. De VVD ziet de oplossing in het versterken we de positie van de Tweede en Eerste Kamer, ‘zodat zij hun taak als wetgever en controleur van de macht goed kunnen uitvoeren’. De liberalen willen de Kamer minder op rellen en spoeddebatten laten focussen en meer op wetswijzigingen en het controleren van de regering.

PvdA/GroenLinks heeft het zelfs over herstel van vertrouwen én democratie. ‘In de nieuwe Groningenwet wordt vastgelegd hoe we de ereschuld aflossen, wie daarvoor verantwoordelijkheid draagt en hoe we dat gaan financieren.’ Samen met de slachtoffers van de toeslagenaffaire wil de partij zoeken een passende manier ‘om het toeslagenschandaal deel te maken van ons collectieve geheugen’. Ook komt er een Provinciale Ombudsman en zet de overheid ervaringsdeskundigen in om ‘betaald gevraagd en ongevraagd advies te geven’.

Pieter Omtzigt is de man die met Renske Leijten (SP) de toeslagenaffaire heeft blootgelegd en dat zou vertrouwen moeten wekken bij kiezers. Hij heeft het eerste hoofdstuk aan ‘goed bestuur’ gewijd. ‘Ons land werd bestuurd alsof het een bedrijf was, met burgers als cliënten en aandacht voor de korte termijn.’ Besluitvorming vond plaats op basis van ‘technocratische modellen zonder een duidelijke visie op de toekomst’. En ‘té vaak leek er helemaal niemand achter de schermen verantwoordelijk en greep er niemand in, waardoor bijvoorbeeld het toeslagenschandaal meer dan tien jaar kon voortduren’.

Het is niet onduidelijk dat Omtzigt hier verwijst naar de man die hem een ‘functie elders’ toewenste. Voor zijn partij staat het algemeen belang voorop en de mens centraal. ‘Goed bestuur’ betekent volgens NSC vooral dat mensen in publieke organisaties en in de uitvoering verantwoordelijkheid moeten kunnen nemen voor hun publieke rol en taak. ‘Hiervoor is ruimte en vertrouwen nodig.’ Het aanpakken van maatschappelijke problemen vraagt om ‘goede inhoudelijke doordenking, het doorzien van samenhang tussen vraagstukken en kennis van wat mogelijke maatregelen in de uitvoeringspraktijk teweegbrengen’.

Een visie op bestuur heeft Omtzigt en dat kun je ook zeggen over de BoerBurgerBeweging (BBB). De partij gelooft dat Nederlanders een overheid verdienen die mensen vertrouwt en een overheid die kan worden vertrouwd. ‘Een overheid waar jojo-beleid verleden tijd is. Een regeling moet ook volgend jaar nog bestaan. Een vergunning moet ook voor de komende jaren wat waard zijn. Een betrouwbare overheid is cruciaal voor vertrouwen.’ Een overheid die accepteert dat de wereld niet maakbaar is en niet alles tot in detail kan regelen, ‘maar kaders moet stellen en als Noaberstaat als vangnet en trampoline moet dienen’. We moeten dan ook erkennen dat ‘onderbuikgevoelens OOK gevoelens zijn’. ‘Wij hebben juist als taak dit serieus te nemen en mensen gezien en gehoord laten voelen. En natuurlijk hoef je het niet met elkaar eens te zijn. Maar mensen zien en horen, leidt juist tot gesprekken en respect voor elkaars mening. En dan hoef je mensen niet, onderuit te schoffelen, NEER TE HALEN, omdat zij toevallig niet de welgevallige mening hebben, die jij hebt.’

Bij de PVV hoef je geen wijdlopige beschouwingen door te ploegen. De taal en voorgestelde plannen zijn eenvoudig. ‘De macht moet terug naar de Nederlander.’ Er moet een gekozen burgemeester en een laagdrempelig bindend referendum komen. ‘Een overheid die er voor haar burgers is, niet alleen voor hen die behoren tot de links-liberale elite. Die belastinggeld niet massaal weggeeft aan linkse clubs als Milieudefensie. Een overheid met bestuurders die afgerekend kunnen worden op hun daden.’ Dat moet leiden tot onder meer het afschaffen van de Eerste Kamer en de wachtgeldregeling voor politici. Die krijgen voortaan WW, ‘net als voor werknemers’.

Bij D66 wil men vertrouwen weer het uitgangspunt maken van beleid. ‘Vertrouwen vraagt om wederkerigheid: een overheid die inwoners vertrouwt, legt een basis voor vertrouwen in de overheid.’ De partij wil investeren in ‘het onderlinge gesprek’ tussen inwoners en overheid en tussen inwoners onderling. ‘Door te luisteren en ruimte te maken voor ideeën en initiatieven.’ Bij regelingen en subsidies wordt vertrouwen het uitgangspunt. ‘Ook stoppen we met het door de overheid in hoger beroep gaan bij rechtszaken tegen haar burgers.’ Stoppen met het eindeloos procederen tegen mensen is ook een manier die de SP propageert om het vertrouwen van mensen te herstellen. En: als overheden schade veroorzaken, wordt die ruimhartig vergoed. De wantrouwende overheid wordt opgedoekt en maakt plaats voor een eerlijke en transparante overheid. ‘Ambtenaren krijgen de mogelijkheid problemen snel en proportioneel op te lossen. De menselijke maat staat voorop.’

Aanpassingen bestuur

‘De menselijke maat terug’ is zelfs de titel van een hoofdstuk uit het VVD-verkiezingsprogramma. Goede wetgeving is wetgeving die in de praktijk goed uitvoerbaar is ‘en daar moet op alle niveaus meer oog voor komen’. De huidige grootste coalitiepartij wil werken aan een ‘nabije en dienstbare overheid’. ‘Bij wetten en regels bevorderen we de menselijke maat.’ Hardvochtige effecten van wet- en regelgeving moeten te allen tijde worden voorkomen. ‘Mensen die onbedoeld een fout maken, mogen niet direct als fraudeur worden bestempeld.’ Ook wordt onafhankelijk toezicht op de uitvoerende macht versterkt en komt er een aparte Wet op de rijksinspecties. ‘Als groepen mensen gemeentelijke taken willen overnemen en daarvoor een goed plan hebben, dan wordt dat mogelijk.’ Daartoe wordt het uitdaagrecht in de wet opgenomen en dit gaat ook gelden voor provincies en waterschappen. ‘Om mensen meer betrokken te maken bij de totstandkoming van beleid, komen er voor specifieke onderwerpen burgerfora.’

Frans Timmermans cs. willen het recht op behoorlijk bestuur vastleggen in de Grondwet. Burgers krijgen de mogelijkheid door een onafhankelijke instantie te worden gehoord als zij het niet eens zijn met een overheidsbesluit waar ze nadeel van hebben. Ook kan iedereen altijd inzage afdwingen in het eigen dossier en moeten overheidsinstanties duidelijk communiceren over de reden van een besluit. Ook wil PvdA/GroenLinks mensen het recht geven om een wet of uitvoering van een wet te laten toetsen aan de Grondwet als ze menen dat hun grondrechten worden geschonden. Het burgerberaad moet vast onderdeel worden van de democratie. ‘Decentrale overheden moedigen we actief aan om burgerberaden en wijkstemdagen onderdeel te maken van hun beleidsvoering.’ De partij wil de betrokkenheid van jongeren bij de politiek vergroten. ‘Dat doen we onder meer door de stemgerechtigde leeftijd te verlagen naar zestien jaar.’

Iets wat D66 ook wil. Die partij wil ook permanente burgerfora op grote thema’s, te beginnen met het Klimaatberaad. Een nieuwe politiek heeft niet alleen een nieuwe houding nodig, maar ook andere spelregels, vinden de sociaal-liberalen. ‘Te veel mensen hebben minder invloed op de macht in Den Haag dan we in een democratie mogen verwachten. Vernieuwen van onze democratie blijft dan ook noodzakelijk. Met referenda, burgerfora en andere initiatieven zorgen we voor directe inspraak op ons nationaal, regionaal en lokaal bestuur.’ D66 wil experimenteren met nieuwe vormen van inspraak en besluitvorming op nationaal én lokaal niveau. ‘Bijvoorbeeld het recht op burgeramendement, waarbij mensen aanpassingen op een wetsvoorstel kunnen indienen, en vormen van online burgerinspraak.’

De overheid moet bovenal decentraal zijn, vindt BBB. Echte bestuurlijke vernieuwing gaat via een weg van zware decentralisatie van zowel bevoegdheden als middelen. ‘Hiervoor is een grondwettelijke herziening, waarbij de rijksoverheid soevereiniteit deelt met provincies, geen taboe.’ Individuele gemeenschappen moeten, waar mogelijk, eigen keuzes kunnen maken over hoe ze hun bestuur en wetgeving vormgeven. Elkaar die ruimte gunnen zorgt voor tolerantie en solidariteit. ‘BBB is en blijft een decentralistische partij, die gelooft dat bestuur dicht bij gemeenschappen gezond en democratisch is.’

De SP wil dat de bevolking het recht krijgt om de politiek terug te fluiten als die besluiten neemt die mensen echt niet willen. ‘Een bindend en correctief referendum op nationaal, provinciaal en lokaal niveau is een speerpunt van onze partij.’ Ook moeten bewoners echte zeggenschap krijgen over hun buurt. ‘Bewoners die zelf voorzieningen als ontmoetingsplekken of parken willen inrichten en beheren, moeten daar financieel en organisatorisch toe in staat gesteld worden en worden altijd verkozen boven organisaties van buitenaf.’

Lokale democratie

En wat betekenen deze voornemens concreet voor gemeenten en de lokale democratie? VOLT wil de lokale democratie versterken door de gekozen burgemeester in te voeren. Een idee dat breder leeft onder partijen, net als het referendum. Ook moeten overheden en gemeenschappen in grensregio’s worden verbonden, ‘omdat ze nu eenmaal verbonden zijn’. Daarom moet wet- en regelgeving die grensoverstijgende samenwerking in de weg zit worden geïdentificeerd en ‘het moet makkelijker worden om in concrete gevallen maatwerk toe te passen’. Gemeenten dienen op basis van gelijkwaardigheid met bewonersinitiatieven samenwerken. Dat vereist volgens de partij nieuwe competenties, vooral van beleidsmakers. VOLT wil hierin investeren zodat gemeentelijk beleid en bewonersinitiatieven elkaar gaan versterken. ‘De lokale democratie verdient meer ondersteuning en is aan vernieuwing toe’, aldus D66. Die partij wil meer subsidie voor lokale politieke partijen en meer democratisch toezicht op regionale samenwerkingsverbanden zoals veiligheidsregio’s. Verder moet de vergoeding van raads- en Statenleden en leden van het algemeen bestuur van de waterschappen wordt verhoogd.

BBB wil dat beleid zo dicht mogelijk bij de mensen wordt gemaakt. De partij pleit er daarom voor om dat wat lokaal of regionaal geregeld kan worden, aan gemeenten en provincies over te laten en daarvoor ook de middelen beschikbaar te stellen. BBB vindt dat wetgeving ‘te veel uitgaat van teveel maakbaarheid’ en ook allerlei regels oplegt aan gemeenten hoe taken moeten worden uitgevoerd. ‘Het fuseren van gemeenten mag niet van bovenaf afgedwongen worden en alleen gebeuren als de inwoners van de gemeenten in kwestie dat willen.’ Beleidsmakers moeten meer luisteren naar kleine en middelgrote gemeenten in plaats van alleen naar de vier grote steden. ‘De overheid moet ook stimuleren dat deze gemeenten goed vertegenwoordigd zijn in de VNG. Dit is noodzakelijk voor het voortzetten van een vruchtbare samenwerking tussen VNG en rijksoverheid.’ BBB wil ook dat de Eerste Kamer straks direct door de inwoners van de provincies worden gekozen.

Volgens het NSC van Omtzigt zijn regionale verschillen jarenlang stelselmatig genegeerd. Daarom moeten de aanbevelingen uit het advies ‘Elke regio telt’ worden opgepakt. ‘Een nieuw kabinet moet investeren in de structurele samenwerking met de regio. We pleiten ervoor dat het kabinet met alle provincies een strategische investeringsagenda opstelt, waarin afspraken staan over economische ontwikkeling, bereikbaarheid en cultuur.’ Gemeentelijke en provinciale herindeling kunnen alleen plaatsvinden als hiervoor draagvlak bestaat bij de bevolking. ‘Schaalvergroting leidt niet per definitie tot beter bestuur en gaat ten koste van de menselijke maat.’

Verder wijst de partij op de lappendeken aan regionale hulp- en uitvoeringsstructuren voor gemeenten, ‘die zich aan de directe democratische zeggenschap en controle door gemeenteraden onttrekken’. Beleidsrijke taken moeten aan gemeenten of provincies worden toebedeeld, zodat gemeenteraden en provinciale staten integrale afwegingen kunnen maken. ‘Het ligt voor de hand om de rol van provincies in het regionaal bestuur te versterken.’ Dit uitgangspunt moet ook gevolgen hebben voor de relatie tussen vakdepartementen en decentrale overheden. ‘In wetgeving en bestuur geen uitvoerende taken neerleggen bij regio’s.’

PvdA/GroenLinks wil werk maken van wederzijdse vertegenwoordiging: regio’s op nationaal niveau en het rijk in de regio. ‘Rijksdiensten en semipublieke diensten verspreiden we meer over het land.’ Een idee waar meer partijen mee komen. ‘Voor grote regionale opgaves die de betrokkenheid van meerdere ministeries vereisen, komt er één verantwoordelijk minister.’ Ook BBB wil een aparte minister voor ‘Regiozaken’. Verder wil de ‘roodgroene’ partij de samenwerking verbeteren tussen rijk, gemeenten, provincies en waterschappen. ‘We geven de minister van Binnenlandse Zaken meer bevoegdheden bij nieuwe wetgeving die decentrale overheden raakt.’ Daarnaast moet er een onafhankelijke arbiter komen voor bestuurlijke en financiële verschillen van inzicht tussen overheden.

Ook de VVD vindt dat de overheid bij het oplossen van uitdagingen veel meer regiogericht moet gaan werken: bij het opstellen van beleid meer rekening houden met verschillen tussen regio’s en meer ruimte voor maatwerk en differentiatie. ‘Werken voor de rijksoverheid betekent niet automatisch werken in Den Haag, maar moet net zo goed in Goes of Doetinchem kunnen.’ Daarom moet er meer aandacht zijn voor spreiding van overheidsinstanties door heel Nederland. Ook moet het makkelijker worden om vanuit de regio bij bijvoorbeeld een ministerie te werken, door het maken van afspraken over werken op satellietlocaties of vanuit huis. ‘In dorpen willen we dat oude dorpshuizen worden ingezet als contactpunt voor de gemeente of overheidsdienst en als ontmoetingspunt.’

Ambtenaren

Allemaal leuk en aardig, die plannen. Maar beleid maken en de uitvoering ervan gebeurt zowel landelijk als lokaal door ambtenaren. Wat gaat er met hen gebeuren? De VVD wijt er enkele zinnen aan: we versterken de (beleids)ambtenaren en topambtenaren moeten kennis hebben van de uitvoeringspraktijk. Ook wil de partij meer ruimte scheppen voor stages bij uitvoeringsorganisaties en decentrale overheden. PvdA/Groenlinks wil zelfs ‘fors’ investeren in de eigen kunde en kennis van de overheid. ‘We maken de overheid minder afhankelijk van consultants en externe inhuur door actief te handhaven op de norm dat maximaal 10 procent van de personeelsuitgaven naar externe inhuur mag gaan. Deze norm brengen we vervolgens stapsgewijs naar beneden.’

In het aannemen van nieuwe ambtenaren wil de partij sterker sturen op ervaringskennis. ‘De te hoge roulatie van (top)ambtenaren op de ministeries remmen we af zodat zij weer duurzame kennis opbouwen.’ Ambtenaren krijgen ook meer ruimte om deel te nemen aan het publieke debat en hun kennis te delen met de buitenwereld. ‘We versterken de aandacht voor ethiek en open gespreksvoering binnen de overheid en waarderen ambtenaren die zich intern kritisch uitlaten over beleid.’ Ook wordt het Huis voor Klokkenluiders versterkt, ‘zodat misstanden aangekaart en mensen die aan de bel trekken altijd beschermd worden’.

Leidinggeven in de publieke sector vereist inhoudelijke kennis en expertise in plaats van inwisselbare managers, vindt NSC. ‘Het vraagt soms ook om een bewuste keuze om mensen of organisaties hun problemen zelf te laten oplossen. Dingen worden niet per se beter als “Den Haag” zich ermee bemoeit.’ Het aantal ambtenaren moet van Omtzigt dan ook naar beneden: wij streven naar een reductie van het aantal ambtenaren bij de rijksoverheid, die tussen 2018 en 2022 met ruim 25.000 mensen is gegroeid. Maar het dienen van de publieke zaak is een grote verantwoordelijkheid en moet ‘uitdagend en motiverend’ zijn. ‘Goede arbeidsvoorwaarden, opleidingen en loopbaanperspectieven zijn daarom cruciaal. We zetten een stevige rem op externe inhuur en nemen waar nodig flexwerkers in vaste dienst, zodat deskundigheid en ervaring binnen de overheidsorganisaties blijven.’

De selectie van topambtenaren moet plaatsvinden op basis van (ervarings)deskundigheid op en affiniteit met het betreffende beleidsterrein. ‘We schaffen daarom de Algemene Bestuursdienst (ABD) af.’ Bij de werving en selectie van topambtenaren gaat het om de inhoudelijke deskundigheid en competenties die bij goed ambtenaarschap passen. De vernieuwde ambtseed mag niet vrijblijvend zijn van Omtzigt. Er moeten ook consequenties zijn wanneer (top)ambtenaren de ambtseed schenden. ‘Als ultimum remedium mogen zij niet langer hun functie uitoefenen.’ Ambtenaren, werknemers of anderen die misstanden melden, moeten als klokkenluider te worden beschermd. Daarbij moet de initiatiefnota Omtzigt/Dassen leidend zijn.

Van BBB moet deze overheid ‘praktischer’ worden. Daarvoor moeten barrières worden weggenomen voor mbo’ers om bij de overheid te werken. ‘En dan niet alleen als facilitair medewerker, maar ook als beleidsmedewerker, Kamerlid, minister of staatssecretaris.’ De overheid moet voor iedereen 'bereikbaar en begrijpbaar' zijn. ‘Als je een brief of mail van de overheid ontvangt, moet je hierover in direct contact kunnen treden met een ambtenaar die antwoord kan geven op je vragen.’ Beleid moet op basis van zowel theorie als praktijk worden gemaakt. ‘Daarbij moet praktijk leidend zijn in de beoordeling van de uitvoerbaarheid van beleid.’

D66 wil in de overheidsdienstverlening meer ruimte voor contact tussen inwoners en de uitvoeringsorganisaties, zoals de Belastingdienst en het UWV. ‘De medewerkers van deze organisaties moeten meer ruimte krijgen voor het uitoefenen van hun vakmanschap.’ Problemen in de uitvoering moeten worden aangepakt met meer beleidsmakers. Uitvoering moet weer meer centraal staan. Beleid geeft daarbij kaders en is ondersteunend. ‘Nieuw beleid moet altijd tot stand komen met de organisaties die het werk doen, bij overheden en andere partners, zodat het uitvoerbaar is en werkt voor mensen.’ Net als PvdA/GL wil de SP dat overheden meer investeren in de eigen kennis en kunde van medewerkers en zich minder afhankelijk maken van allerlei dure consultants en adviseurs. ‘Er komt een wettelijk maximum voor de inhuur van externen bij alle overheden en bedrijven en organisaties die publieke diensten uitvoeren (de Roemer-norm).’