Transformeren, monitoren en verantwoorden

Tijdens het VNG-Jaarcongres afgelopen juni vroeg voorzitter Annemarie Jorritsma zich hardop af wat het Rijk gaat doen als op 1 januari taken en verantwoordelijkheden in het sociaal domein aan gemeenten zijn overgedragen. Heeft het Rijk ook een transitieplan?  De rijksoverheid moet zich aanpassen aan zijn andere, kleinere rol. Dat betekent niet dat het Rijk meer wetten moet maken of gemeenten meer moet controleren. Het Rijk zal moeten loslaten en krimpen.

Gemeenten bepalen niet op welke manier het Rijk mee verandert, net zoals het Rijk niet gaat over hoe gemeenten – binnen de kaders van de wet – hun verantwoordelijkheden invullen. Maar ik zie het wel als opdracht aan de gezamenlijke overheden om ervoor te zorgen dat een herverdeling van verantwoordelijkheden niet leidt tot een grotere overheid of meer regulering. Ik neem daarom de vrijheid om een aantal logische uitgangspunten te noemen die het Rijk volgens mij moeten hanteren bij zijn eigen transformatie.
 

Beleid dat straks door gemeenten wordt geformuleerd, hoeft niet meer door het Rijk te worden bedacht. Taken die gemeenten uitvoeren, kan het Rijk laten liggen. En als gemeenten zelf laten zien welke resultaten zij hebben behaald en daarover lokaal verantwoording afleggen, dan hoeft het Rijk geen monitors meer te houden die diezelfde resultaten inzichtelijk maken.
 

Horizontale verantwoording is een belangrijk element van de decentralisaties. Je moet als gemeente laten zien en verantwoorden wat je doet. Niet omdat een ander daar om vraagt, maar omdat het essentieel is om je taken goed uit te kunnen voeren. De VNG en KING ontwikkelen daarom de ‘gemeentelijke monitor sociaal domein’. Met de uitkomsten van deze monitor kunnen gemeenten signaleren, sturen en beleid (her)formuleren. De monitor geeft ook informatie voor de verantwoording aan de gemeenteraad en de inwoners. En bovendien kunnen gemeenten hun prestaties vergelijken met die van andere gemeenten, zodat zij kunnen leren wat ze beter kunnen doen.
 

Het mooie van deze monitor is dat hij van gemeenten zelf is en dat hij ook nog eens  over het gehele sociaal domein gaat, dus over zowel werk, zorg als jeugd. Volgend jaar kunnen gemeenten ermee aan de slag. We willen geen dubbel werk, dus het Rijk kan dan stoppen met allerlei monitors die het nu houdt over onderdelen van beleid. Dat zijn er maar liefst veertig in het sociaal domein. De VNG is graag bereid om jaarlijks een landelijk beeld te geven van de stand in de gemeenten, zodat het Rijk zijn stelselverantwoordelijkheid kan uitoefenen op basis van feiten.
 

De criticasters van de decentralisaties zullen zeggen dat het goed is als het Rijk via eigen monitors nog een oogje in het zeil houdt, zodat het zo nodig kan bijsturen. Zo’n behoefte aan verticale sturing is vooral een hang naar schijnzekerheid. Zelfs als het in een gemeente echt niet goed gaat, moet er geen rijksmonitor nodig zijn om dat te achterhalen. Ook dát moet blijken uit de gemeentelijke monitor. De gemeente is dan aan zet om maatregelen te nemen. De gemeenteraad zal het zijn wethouder daarbij beslist niet makkelijk maken. Horizontale verantwoording. Ik ben er niet bang voor dat de gemeentelijke monitor een te rooskleurig beeld zal schetsen. Ook in de afgelopen weken hebben gemeenten via VNG-enquêtes immers laten zien hoe ze ervoor staan, op punten die goed en nog niet goed gaan. Niemand heeft baat bij mistige resultaten.
 

2015 is een overgangsjaar. Na de transitie van taken volgt de transformatie. Een andere manier van werken bij gemeenten en hopelijk ook bij het Rijk. Terwijl wij verder bouwen aan onder meer goede monitoring, ligt het voor de hand dat het Rijk gelijktijdig bestaande monitors afbouwt. En hoe het Rijk zijn eigen transformatie verder gaat vormgeven? Ik kijk uit naar de plannen waar het Rijk zelf mee komt.

Jantine Kriens