Bestaanszekerheid Oekraïners onder druk door eigen bijdrage

Sinds 1 januari moeten werkende Oekraïense vluchtelingen die gebruikmaken van de gemeentelijke opvang een eigen bijdrage betalen. Het idee is dat zij dit wel kunnen ophoesten, maar een onderzoek van de Hogeschool Inholland laat zien dat ‘een aanzienlijk deel’ kwetsbaar is, zelfs met inkomsten uit werk. Zo heeft een derde meer uitgaven dan inkomsten.

Laagbetaald

De onderzoekers legden een vragenlijst voor aan werkende Oekraïense ontheemden in 24 verschillende opvangcentra, verspreid over acht gemeenten in drie provincies. In totaal deden 191 respondenten mee aan het onderzoek. Een meerderheid is vrouw (63 procent) en de meesten hebben laagbetaalde banen. Ze zijn vaak werkzaam in de groot- en detailhandel, de horeca en schoonmaakbranche.

Contract

Het lukt lang niet alle Oekraïners om voldoende uren te werken, zo blijkt uit het onderzoek. Een deel (8,4 procent) werkt zonder contract en sommigen hebben meegemaakt dat ze niet worden uitbetaald (7,3 procent). Meer dan de helft (55 procent) maakt zich grote zorgen over hun inkomen uit werk voor de volgende maand.

Bijstand

Daarbij is het belangrijk met welke groep ze worden vergeleken. ‘Bij een vergelijking van werkende Oekraïense ontheemden met bijstandsgerechtigden blijkt werken vaak niet meer lonend’, constateren de onderzoekers. Wat wordt vergeten, is dat deze ontheemden kosten maken die Nederlandse bijstandsgerechtigden in veel mindere mate hebben, zoals hogere vervoerskosten. Dat zegt Martin Blaakman, associate lector Toegankelijkheid van het Recht aan Hogeschool Inholland en één van de onderzoekers. ‘Werkende Oekraïners kunnen al heel snel in de knel zitten omdat ze die vervoerskosten niet meer kunnen betalen’, vertelt hij. ‘Gemiddeld geven zij per maand 121 euro uit om naar werk te reizen. Het is daarom niet eerlijk om deze doelgroep te vergelijken met mensen in de bijstand.’

Alleenstaande ouders

In plaats daarvan zou je Oekraïners met banen beter kunnen vergelijken met Nederlanders met wettelijk minimumloon. Blaakman: ‘Wanneer je dat doet, zakt een aanzienlijk deel van de Oekraïense ontheemden door de ondergrens van bestaanszekerheid. Zelfs als je dit corrigeert met de uitgaven die Oekraïners niet hebben en Nederlanders met een minimumloon wel.’ Volgens de lector zijn vooral gezinnen met één ouder kwetsbaar.

Negatief saldo

De onderzoekers hebben rekening gehouden met alle inkomsten die werkende Oekraïense ontheemden ontvangen. Sommigen hebben bijvoorbeeld recht op kinderbijslag, of krijgen maandelijks geld van hun echtgenoot in Oekraïne. Desondanks komen velen uit op een negatief saldo, signaleert Blaakman: ‘Zo’n 21 procent valt met werken onder het bijstandsniveau. Daarbij is wederom rekening gehouden met het feit dat Oekraïners van sommige uitgaven worden ontzien, zoals huur, energie, water en diverse verzekeringen.’

Drempelbedrag

De onderzoekers vrezen dat het opleggen van de eigen bijdrage de druk op de bestaanszekerheid van Oekraïense ontheemden gaat opvoeren. Wat hen betreft zijn gemeenten nu aan zet om beleid te maken. Zij hebben de vrijheid om een drempelbedrag te hanteren dat hoog genoeg is om de bestaanszekerheid te waarborgen. ‘Zonder zo’n drempelbedrag zakken veel Oekraïense gezinnen door een ondergrens van bestaanszekerheid en verliezen zij hun vermogen om op eigen kracht te integreren in de Nederlandse samenleving’, is te lezen in het rapport.

Lonen

Hoe hoog zo’n bedrag moet zijn? Daarvoor is helaas geen gouden standaard, erkent Blaakman: ‘Het is vreselijk moeilijk om één standaard bedrag te hanteren. Gemeenten moeten namelijk rekening houden met de samenstelling van het gezin, de inkomsten uit werk, eventuele extra inkomsten én uitgaven.’ De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) adviseert een percentage van 115 procent. Dit betekent dat het inkomen minstens 115 procent moet zijn van de kosten die worden ingehouden, inclusief de eigen bijdrage. Volgens de gemeentekoepel voorkomt dit percentage dat er bij één euro verschil al geïnd gaat worden. Dat strookt niet met het uitgangspunt dat werken moet lonen, aldus de VNG.

Betalingsverplichtingen

Naar verwachting zullen veel gemeenten het VNG-advies overnemen. Maar volgens de onderzoekers is dat drempelbedrag eigenlijk te laag. Weliswaar wordt er rekening gehouden met de vaste lasten die Oekraïners niet hebben (huur, energie, water, diverse verzekeringen), maar andere kostenposten blijven wel buiten beschouwing. Denk aan vervoerskosten (deze liggen hoger bij werkenden dan bij bijstandsgerechtigden), inboedelkosten, vrijetijdsuitgaven en de mogelijkheid om een financiële buffer op te bouwen. Bovendien hebben deze vluchtelingen nog ‘specifieke’ extra kosten, zoals betalingsverplichtingen in Oekraïne en bijdragen aan levensonderhoud van familie in het land van herkomst.

Dilemma

Gemeenten zullen in ieder geval kiezen voor één vast drempelbedrag, weet Blaakman: ‘Dat is voor de uitvoering simpeler, maar daarmee generaliseer je ook. De situatie van een alleenstaande moeder is toch wel echt anders dan die van een jonge man zonder kinderen. Het ene huishouden zal na het betalen van de eigen bijdrage nog voldoende overhouden, maar er zullen ook Oekraïense gezinnen door het ijs zakken.’ Volgens de lector staan gemeenten voor een dilemma: ze willen maatwerk toepassen, maar dat is voor de uitvoering te ingewikkeld.

Pakkans

De VNG uitte eerder al zorgen over de uitvoering. Wanneer ontheemden de bijdrage niet betalen, moeten gemeenten civiele procedures starten om het geld te ontvangen. ‘Dit is zeer tijdrovend en kost veel uitvoeringscapaciteit, en zal om die redenen niet door veel gemeenten worden gedaan’, verwacht de gemeentekoepel. Als de pakkans klein is, ontstaat het risico dat ontheemden de bijdrage niet zullen betalen, beredeneert de VNG.