Transformatiekansen: Stuur op kwesties vanuit bedoeling

2015 moet voor het nieuwe stelsel van jeugdhulp het jaar van de transformatie worden. Maar hoe doe je dat in een situatie waarin weliswaar verantwoordelijkheden zijn herijkt, werkwijzen zijn aangepast en contracten zijn gesloten, maar waarin nog grotendeels onzeker is of en hoe het in de praktijk allemaal gaat werken? Hoe doe je dat, terwijl we weten dat oude gedragspatronen hardnekkig zijn en de neiging hebben zich te reproduceren in het nieuwe jasje na de transitie?

Een goed begin zou zijn om er voor te kiezen om primair te sturen op kwesties vanuit de bedoeling van de jeugdhulp: er voor zorgdragen dat kinderen in de knel blijvend veilig kunnen opgroeien tot volwaardig in de samenleving participerende burgers. Het steeds weer, elke dag, bij elke actie die je onderneemt, jezelf de vraag stellen wat deze actie aan waarde toevoegt om het kind in kwestie blijvend veilig te laten opgroeien klinkt als een vanzelfsprekendheid. Toch daag ik iedereen uit dit eens heel gedisciplineerd een tijdje te doen. Dan zal je er achter komen dat de bedoeling in het geweld van de waan van de dag en ingesleten routines heel vaak uit het zicht verdwijnt. De eerste maanden van 2015 heel geconcentreerd en hoogfrequent individueel en gezamenlijk deze vraag stellen is noodzakelijk om oud gedrag af te leren en een nieuwe meer innovatieve routine in te slijpen.

Deze compromisloze focus op de bedoeling zal er vanzelf toe leiden dat er veel kwesties naar boven komen. Het leuke aan kwesties is, dat ze zich altijd manifesteren rondom een concrete casus. Bijkomend voordeel van zo’n op casuïstiek gerichte benadering is, dat betrokkenen er moeilijk van weg kunnen kijken. De kwestie heeft immers letterlijk een, veelal schrijnend, gezicht. Van een kwestie is sprake wanneer in een concreet geval niet direct gedaan kan worden wat nodig is om het kind in kwestie blijvend veilig te laten opgroeien. Door de kwestie vervolgens grondig te analyseren kan worden bepaald of sprake is van een uniek geval (een incident) dat op zichzelf staat en met maatwerk kan worden opgelost of dat sprake is van een systeemfout (wanneer zich meerdere vergelijkbare kwesties voordoen) die alleen in de toekomst kan worden voorkomen als er verbeteringen in het jeugdhulpsysteem worden aangebracht.

In de eerste maanden van 2015 zullen zich ongetwijfeld vanzelf vele kwesties gaan voordoen. Het is dan zaak om er voor te zorgen dat deze kwesties vanuit de werkvloer snel worden opgeschaald naar managementniveau of zelfs bestuurlijk niveau, om te voorkomen dat ze te lang blijven door etteren en leiden tot grote ongelukken. Maar dan moeten die escalatietafels er wel zijn en daaraan schort het veelal nog, waardoor kwesties eindeloos onopgelost door het systeem kunnen zwerven.

Het feit dat kwesties zich onvermijdelijk gaan voordoen betekent overigens niet dat ze vanzelf opgeschaald worden en tot een oplossing worden gebracht. Je moet dat, als gemeente, dus wel organiseren met escalatieprocedures en escalatietafels waarin steeds alle bij de voor de oplossing van de kwestie betrokken partijen aanschuiven. Als niet het hele systeem in de kamer zit is de kans op handelingsverlegenheid namelijk groot.

Daarbij moet ook worden bedacht, dat zelfs als je het organiseert, dat het dan nog steeds niet altijd vanzelf gaat. Kwesties worden immers niet altijd op de werkvloer herkent als kwesties, vanwege de geestelijke gevangenis van dysfunctionele ingesleten gedragspatronen waarin betrokken professionals zich vaak bevinden. Men kan zich vaak niet voorstellen dat er (onorthodoxe) oplossingen mogelijk zijn en berust daarom in suboptimale oplossingen. De ervaring leert ook dat professionals het vaak lastig vinden om te escaleren, omdat dat als klikken of zwaktebod wordt gezien en ten koste zou gaan van de samenwerkingsrelatie. Wat dan kan helpen is dat bijvoorbeeld teamleiders die iets meer op afstand staan van de waan van de dag, nadrukkelijk de opdracht krijgen om te sturen op de bedoeling. Steeds weer de vraag stellen “welke waarde voegt dit toe voor de blijvend veilige ontwikkeling van het kwetsbare kind?”. Wat ook kan helpen is dat vanuit het topmanagement en het bestuur een consistente boodschap wordt uitgedragen naar de professionals op de werkvloer dat het opschalen van kwesties die je zelf niet kunt oplossen een teken is van kracht in plaats van zwakte en daarmee van ook je professionele plicht. Niet opschalen of escaleren van een kwestie betekent immers dat je berust in het niet doen wat nodig is voor kinderen in de knel.

Leren omgaan met onzekerheid en complexiteit wordt de belangrijkste uitdaging voor 2015 om het jeugdhulpstelsel succesvol te transformeren. Daar zijn we slecht in met zijn allen. De hiervoor beschreven werkwijze biedt een handvat. In het woord escaleren ziet niet voor niets het woord leren. Met de hiervoor beschreven werkwijze worden de tegenwoordig zo geroemde leefwereld en uitvoeringslogica verbonden met de tot dominantie neigende systeemwereld en beleidslogica. Op een manier die de systeemwereld en beleidslogica adaptief maakt voor de leefwereld en uitvoeringslogica. De kern van het succes van een succesvolle transformatiestrategie schuilt in het systematisch organiseren van de dialoog tussen de twee werelden en logica’s. Eenzijdig focussen op een van de twee leidt tot nieuwe bureaucratie en verkokering (in het jasje van de transitie) of tot uiteindelijk weer doodbloedende beloftevolle “bottom up” proeftuinen.

Natuurlijk is het belangrijk dat wordt gemonitord hoe de verschillende succesindicatoren zich gaan ontwikkelen. Maar voor een wethouder jeugdhulp is het veel belangrijker dat hij goed monitort welke kwesties zich voordoen en of deze snel genoeg worden opgelost. Sturen op kwesties vanuit de bedoeling zal er vanzelf toe leiden dat de succesindicatoren zich de goede richting op gaan bewegen. Sturen op succesindicatoren leidt vaak tot perverse effecten. Scherp sturen op kwesties heeft, zeker de eerste maanden van 2015, als prettige bijvangst dat kleine fouten snel worden herkend, waarmee grote fouten worden voorkomen. Geen overbodige luxe gezien het feit dat gaat om de meest kwetsbare burgertjes van ons land. Wethouders die op dit moment, op een wekelijkse basis, nog geen zicht hebben op de kwesties die spelen in de jeugdhulp hebben naar mijn mening dan ook een groot probleem en doen er verstandig aan om het kwestiemanagement alsnog snel te organiseren.

Erik Gerritsen