Van ambitie naar effect: Theory of Change als basis voor gefundeerde keuzes

Gemeenten en organisaties die sociale interventies, pilots of diensten inzetten, hebben vaak grote ambities. Maar het is een uitdaging om te onderzoeken welke interventies de gewenste resultaten opleveren. Dit artikel legt uit hoe een Theory of Change helpt om helder te krijgen welke veranderingen je wilt realiseren en hoe je die kunt meten. De Theory of Change is een methode die helpt bij het verduidelijken van de verwachte effecten van interventies en het vaststellen van meetbare doelen. Aan de hand van een resulterend raamwerk, kun je effectief monitoren, meten en bijsturen. Daardoor ben je als gemeente beter in staat om gerichte beslissingen te nemen.

Beperkte middelen vereisen slimme keuzes

Gemeenten staan voor grote uitdagingen. Ambities zoals meer participatie, betere zorg en maatwerk in beleid zijn belangrijk, maar de middelen zijn beperkt. Dit vereist slimme keuzes die niet alleen op korte, maar ook op de lange termijn effect hebben. Het is echter lastig om te weten of een beleid daadwerkelijk het gewenste resultaat oplevert. In het eerste artikel van deze serie hebben we besproken hoe belangrijk het is om grip te krijgen op wat werkt. Meten en monitoren zijn hierbij essentieel: ze geven inzicht in de resultaten van interventies, maken sturing mogelijk en zorgen ervoor dat keuzes gebaseerd zijn op feiten in plaats van onderbuikgevoelens. Door vooraf helder te krijgen wat je wilt bereiken, waarom je denkt dat een aanpak werkt en hoe je dat gaat meten, kunnen gemeenten effectiever (bij)sturen. In dit artikel duiken we dieper in de Theory of Change (ToC), die helpt bij het vertalen van grootse ambities naar een raamwerk van concrete, meetbare doelstellingen. Dit raamwerk vormt de basis voor de verdere stappen in het proces van impact modelleren, meten, monitoren en monetariseren.

De uitdaging: maatschappelijke interventies meetbaar maken

Gemeenten, fondsen en maatschappelijke organisaties voeren uiteenlopende interventies uit, van pilots tot programma’s, met als doel maatschappelijke problemen aan te pakken. Maar in de praktijk blijkt het lastig om te bepalen of die interventies ook écht effect hebben. Vaak ontbreekt het aan een heldere structuur om verder te kijken dan alleen aantallen deelnemers of activiteiten. Wat verandert er nu echt voor de doelgroep? En hoe kun je dat zichtbaar maken te midden van alle invloeden van buitenaf? Zonder gedeeld inzicht in wat een interventie zou moeten opleveren, wordt leren en bijsturen lastig. Daar begint de behoefte aan een methode die helpt om vooraf duidelijke keuzes te maken en in de loop van de tijd gericht te meten wat werkt.

De oplossing: een logische keten van effecten als raamwerk voor metingen

De ToC is een methode om gestructureerd in kaart te brengen hoe een interventie bijdraagt aan de gewenste maatschappelijke verandering. Deze methode helpt organisaties om scherp te krijgen hoe maatschappelijke verandering tot stand komt. Door doelen, activiteiten en verwachte effecten logisch met elkaar te verbinden, biedt de ToC houvast bij het ontwikkelen én verbeteren van interventies. Je kunt de ToC op twee manieren inzetten:

• Voor nieuwe interventies
  Als denkraam bij het ontwerp, om vanaf het begin gericht te werken aan gewenste effecten.
• Voor bestaande aanpakken
  Als 'reverse engineering'-tool om een lopende interventie te beoordelen op effectiviteit en te herontwerpen.

De ToC maakt aannames expliciet, biedt een basis voor meten en monitoren, en helpt om bij te sturen op basis van logisch inzicht in plaats van gevoel. Daarmee is het niet alleen een planningsinstrument, maar ook een strategisch hulpmiddel voor lerend en onderbouwd beleid.

De ToC-aanpak werkt in drie stappen naar monitoring

De ToC-aanpak is een gestructureerde aanpak om maatschappelijke interventies planmatig op te zetten, te toetsen en te monitoren. De aanpak bestaat uit drie samenhangende stappen.

Stap 1: Formuleer maatschappelijk probleem

In deze eerste stap staat de vraag centraal: welk maatschappelijk vraagstuk willen we aanpakken? Het is belangrijk om het probleem concreet te maken en goed te analyseren in de context van de doelgroep. Denk bijvoorbeeld aan langdurige eenzaamheid onder ouderen of beperkte arbeidsparticipatie van jongeren. Ook is het van belang om inzicht te krijgen in de achterliggende oorzaken, zodat je interventies hierop kunt afstemmen.

Stap 2: Opstellen Theory of Change

In deze fase vertaal je de ambitie naar een logische keten van verandering: de ToC zelf. Daarbij stel je de volgende elementen vast:

• Maatschappelijk resultaat
  Wat willen we op de lange termijn bereiken? Wat is de gewenste situatie als het probleem succesvol is aangepakt?
• Outcomes
  Welke directe en indirecte veranderingen worden er bij de doelgroep teweeggebracht? Bijvoorbeeld verbetering van vaardigheden, gedrag of beleving.
• Output
  Hoeveel mensen bereiken we met deze activiteiten? Denk aan aantallen deelnemers, sessies of geleverde diensten.
• Activiteiten
  Welke concrete acties of interventies zetten we in om dat doel te bereiken?

Deze logica leg je vast in een overzichtelijke praatplaat en toets je bij relevante stakeholders. Zo werk je toe naar een breed gedragen, uitvoerbare aanpak die gebaseerd is op realistische aannames.

Stap 3: Opstellen van een monitoringplan

Tot slot stel je vast hoe je de voortgang en effecten van de interventies gaat meten. Hiervoor kies je passende indicatoren, meetmethoden en databronnen. Ook leg je vast wie waarvoor verantwoordelijk is en hoe vaak gemeten wordt. Zo ontstaat een cyclisch leerproces waarin je kunt bijsturen op basis van data en inzichten, in plaats van aannames.

Met deze drie stappen biedt de ToC een waardevol denkraam om maatschappelijke verandering doelgericht vorm te geven én meetbaar te maken.

Waar moet je op letten bij het opstellen van een ToC?

Het opstellen van een ToC is geen rechtlijnig proces. Het is een dynamisch traject waarin je continu bijstuurt op basis van nieuwe inzichten. Je begint met een brede visie, maar verfijnt deze naarmate je verder gaat, waarbij je logica en aannames steeds moet controleren. Het is van belang om dit in co-creatie met stakeholders te doen. Dit zorgt ervoor dat je de juiste effecten en doelen in zicht krijgt en dat aannames realistisch en gedragen zijn. Stakeholders leveren niet alleen waardevolle feedback, maar helpen ook bij het verfijnen van de logica en het vaststellen van de indicatoren voor monitoring.

Bij het opstellen van een ToC zijn er enkele belangrijke aandachtspunten:

• Wees specifiek over het maatschappelijk probleem en de context waarin je werkt. Dit voorkomt vage doelen en maakt je interventies relevanter.
• Formuleer haalbare doelen met behulp van SMART-criteria (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdgebonden).
• Identificeer aannames en hypothesen, en wees kritisch op de factoren die nodig zijn om succes te behalen.
• Gebruik data om aannames te onderbouwen.
• Visualiseer de ToC in een duidelijke praatplaat om de logica van de veranderingen te tonen.
• Toets de ToC bij stakeholders om te zorgen dat deze praktisch en realistisch is.
• Wees flexibel en bereid om de ToC aan te passen op basis van nieuwe inzichten.

Het opstellen van een ToC is een iteratief samenwerkingsproces dat helpt om doelen te verduidelijken, een aanpak te ontwerpen, resultaten effectief te monitoren en bij te sturen.

Meten en monitoren als bondgenoot van vernieuwing

Grip houden als gemeente betekent niet dat we de energie, creativiteit of ruimte voor vernieuwing moeten beperken. Integendeel: juist met een helder denkraam – zoals een Theory of Change – kunnen we die energie beter richten. Zo weten we waar we heen willen, hoe we denken daar te komen, en of we onderweg moeten bijsturen. Want uiteindelijk willen we allemaal antwoord op dezelfde vraag: “Wat werkt nu eigenlijk écht?”