Putters: ‘Om vertrouwd te worden, moet je betrouwbaar zijn’

Na negen jaar als directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) neemt Kim Putters de staat van het land op. Zijn analyse is weinig rooskleurig: sociale ongelijkheden zijn hardnekkig en het gebrek aan burgerperspectief in overheidsbeleid is systemisch. Beleidsmakers zullen beter naar burgers moeten gaan luisteren, betoogt Putters.

Invloed

Putters stond negen jaar aan het hoofd van het SCP. In die tijd werd hij een bekend gezicht in de media als duider van maatschappelijke ontwikkelingen. Maar op achtergrond speelde hij een nog belangrijkere rol. Hij onderhield nauwe contacten met politiek Den Haag, schoof bijvoorbeeld regelmatig aan bij overleggen over het coronabeleid en werd uitgenodigd om mee te denken over kabinetsformaties. Putters werd niet voor niets in 2019 en 2020 door de Volkskrant uitgeroepen tot invloedrijkste Nederlander.

Dezelfde opgaven

'Wat is er veranderd?', vraagt Putters zich af, terugkijkend op zijn termijn als directeur van het planbureau. 'Eigenlijk niet zo veel', beantwoordt hij zijn eigen vraag. 'We staan nog steeds voor dezelfde opgaven als toen ik negen jaar geleden begon.'

Kloof

Dat blijkt ook uit het SCP-onderzoek Verschil in Nederland, dat kijkt naar sociale ongelijkheid en polarisatie in de samenleving. Dat onderzoek werd voor het eerst uitgevoerd in 2014 en werd in 2020 herhaald. De conclusie: ondanks het feit dat alle kabinetten in die periode zich committeerden aan het 'dichten van de kloof', zijn de structurele ongelijkheden niet verminderd.

Stapeling

Dat betekent dat niet iedereen in Nederland gelijke kansen heeft. 'Zo'n 21 procent van de mensen heeft te maken met een stapeling van problemen rond inkomen, werk, eenzaamheid, gezondheid en discriminatie', memoreert Putters in zijn afscheidsspeech. 'Dat zijn vaak mensen die minder of praktisch geschoold zijn. De levensverwachting ligt dik zeven jaar lager dan bij de rest van Nederland.'

Onzeker

Daar tegenover staat een bovenlaag van zo'n 35 procent van de Nederlanders met wie het goed gaat. De middenlaag, van 40 procent van de bevolking, is overwegend tevreden, zegt Putters, maar ook steeds vaker onzeker. 'Als er iets wegvalt, zoals een arbeidscontract, of als er mantelzorg nodig is, kan dat een domino-effect hebben op alle onderdelen van het leven.' De verschillen tussen de drie groepen zijn de afgelopen jaren niet gekrompen, ziet Putters. 'Integendeel, ze zijn hardnekkig en structureel van aard.'

Betere toekomst

Paul Schnabel, Putters’ voorganger bij het SCP, vatte de staat van Nederland samen als 'Met mij gaat het goed, met ons gaat het slecht'. Met andere woorden: Nederlanders hebben over het algemeen een goed leven, maar hebben wel het gevoel dat het met het land de verkeerde kant op gaat. Maar dat gaat al lang niet meer op, vindt Putters. 'Nederland scoort gemiddeld hoog in de lijstjes van sterke economieën en gelukkige inwoners, maar de verschillen achter die gemiddelden zijn groot. Met de meeste mensen in ons land gaat het goed, maar tegelijkertijd ebt ook bij hen de hoop op een betere toekomst voor de kinderen weg. En met sommigen gaat het helemaal niet goed.'

Mensbeeld

Hoe komt het dat een behoorlijke groep Nederlanders permanent op achterstand staat? In zijn afscheidsessay (met de veelzeggende titel De menselijke staat: Burgerperspectief als voorwaarde voor een toekomstbestendig sociaal contract) zoekt Putters naar antwoorden op die vraag. Hij gelooft in de goede bedoelingen van alle kabinetten die hij de afgelopen jaren heeft zien langskomen, maar ziet ook dat beleid in de uitvoering vaak vastloopt. Een belangrijke reden daarvoor is het mensbeeld dat eraan ten grondslag ligt.

Onrealistisch

'Op verschillende terreinen verwacht de overheid steeds meer eigen verantwoordelijkheid, participatie en aanpassingsvermogen van burgers', schrijft Putters. 'De aannames over wat burgers allemaal wel en niet zullen of kunnen doen, kloppen vaak niet of blijken onrealistisch. Als de overheid de situatie van mensen niet begrijpt, is beleid niet alleen ineffectief, maar kunnen de gekozen oplossingen de problemen zelfs vergroten.' Wanneer de overheid die problemen dan ook nog wijt aan een gebrek aan 'eigen inzet', wordt een samenleving gecreëerd van winnaars en verliezers, vreest Putters.

Leefwereld

Vandaar dat Putters op zijn laatste werkdag beleidsmakers uitnodigt om het te hebben over de rol van mensbeelden in beleid. Wat Putters betreft moet de politiek beter gaan luisteren naar burgers, om zo de mensbeelden realistischer te maken en het beleid effectiever. 'Met een paar dialoogtafels zijn we er niet. We moeten meer inzicht krijgen in de leefwereld van mensen.'

Vertrouwen

Vandaar ook dat spreker Eva Rovers, die onlangs een boek publiceerde over burgerberaden, de aanwezigen uitdaagt om burgers meer inspraak in beleid te geven. 'Als je burgers vertrouwen geeft, gaan zij de overheid ook meer vertrouwen', zegt Rovers. Ze pleit voor meer experimenten met participatieve democratie, want Nederland loopt op dat punt nog achter bij veel landen om ons heen.

Betrouwbaar

Het vertrouwen van de burger terugwinnen is ook voor Putters een belangrijk thema. 'Om vertrouwd te worden, moeten de overheid en de politiek betrouwbaar zijn', drukt hij beleidsmakers in zijn afscheidstoespraak op het hart. 'Zeker bij de verdere nasleep van de coronacrisis, de afhandeling van de toeslagenaffaire, de schade door gaswinning in Groningen, maar ook bij de oplossing van problemen in de jeugdzorg of rond onderwijsachterstanden.' 

Contract

Volgens Putters is het, alles overziend, tijd voor een nieuw sociaal contract. Putters: 'Daarmee bedoel ik dat we opnieuw moeten vaststellen wat burgers, overheden, bedrijven en instellingen in de komende jaren van elkaar mogen verwachten, en welke rechten, plichten en vrijheden daarbij horen.'

Rol pakken

In het creëren van dat nieuwe sociale contract ligt een nadrukkelijke rol voor burgers. Maar het vraagt ook een andere houding van beleidsmakers. 'Die mogen van mij hun rol veel meer pakken', zegt Putters. 'Ik pleit voor ambtenaren die de menselijke maat tot aan de ministerraad op tafel leggen. Ook juist als politiek assistenten dat onverstandig vinden. Ambtenaren die de smalle blik van het spreadsheet-denken over mensen doorbreken. Die afrekenen met het ingeslopen dedain over de uitvoering. Mijn boodschap: wees betrouwbaar. Dan bepalen mensen zelf of ze je willen vertrouwen.'