Schaamte maakt vicieuze cirkel van armoede en schulden

Wie weinig te besteden heeft of in de schulden zit, gaat door schaamte gedrag vertonen waardoor de armoede in stand blijft en zelfs erger wordt. Dat concludeert sociaal psycholoog Arnoud Plantinga (Universiteit Tilburg) in zijn dissertatie.

Minder contact slecht voor financiële situatie

Volgens Plantinga schaamt één op de zeven Nederlanders zich voor zijn of haar financiële situatie. Uit zijn promotieonderzoek blijkt dat twee verstrekkende gevolgen te hebben voor het gedrag van mensen met een laag inkomen. Het eerste daarvan is dat mensen die zich schamen voor een laag inkomen, in een vicieuze cirkel terechtkomen doordat zij zich terugtrekken uit het sociale leven. Schaamte leidt tot eenzaamheid en minder sociale contacten. Verslechtering van de financiële situatie leidt weer tot minder sociale contacten in het jaar daarop, hetgeen op zijn beurt ook weer tot een slechtere financiële situatie leidt.

Meer interesse in status

Ook zijn mensen die geldgebrek ervaren meer geïnteresseerd in het doen van statusverhogende aankopen. Hoewel eerder onderzoek voorspelde dat mensen met weinig geld meer dan gemiddeld nadenken over een uitgave, blijkt uit Plantinga’s onderzoek dat zij echter - net als de rijken – juist mínder bezig zijn met de zogeheten opportuniteitskosten (‘waar kan ik dit geld anders aan uitgeven?’). Volgens Plantinga is er veel aandacht voor de manier waarop armoede en schulden het gedrag en het gevoel beïnvloeden maar zijn de emotionele effecten vooralsnog onderbelicht. Bewijs over het verband tussen geldgebrek en schaamte was volgens Plantinga tot nu toe hoofdzakelijk anekdotisch.

17 procent houdt problemen het liefst geheim

Onderdeel van de studie is een onderzoek onder gebruikers van de meedoen-regeling van de gemeente Tilburg. Ongeveer 29 procent van de inwoners die gebruik maken van de regeling zegt zich te schamen voor zijn of haar financiële situatie. Ongeveer 42 procent geeft toe zich slecht te voelen als gevolg van het ervaren geldgebrek. Bijna 17 procent geeft aan zijn of haar geldproblemen het liefst geheim te houden voor anderen. ‘Omdat ik maar 51 respondenten uit deze groep heb kunnen bevragen, kun je geen ál te sterke conclusies verbinden aan de uitkomsten’ legt Plantinga uit aan Binnenlands Bestuur. ‘Wat wél veelzeggend is, is dat ik aanvankelijk ook mensen uit de doelgroep die geen gebruik maken van de meedoen-regeling wilde enquêteren en dat dit niet lukte omdat deze doelgroep blijkbaar erg lastig te bereiken is.’

Waak voor vereenzaming

Plantinga geeft desgevraagd vier beleidsaanbevelingen voor gemeenten: ‘Zij moeten actief de boer op met hun inkomensondersteuning en minimaregelingen omdat mensen met geldproblemen dus vaak geneigd zijn zich terug te trekken. Ook is het bij deze groep vanwege het risico op vereenzaming dus extra belangrijk om te waken voor vermindering van de sociale contacten. Daardoor houdt de armoede zich dus in stand. Vanwege de schaamte, is het naar verwachting een goed idee om de eerste hulpcontacten op anonieme wijze mogelijk te maken. Tot slot vind ik het gebruik van positieve rolmodellen heel interessant. De gemeente Amstelveen heeft op haar youtube-kanaal filmpjes over een minimagezin en de manieren waarop dat gezin rondkomt. Dat vind ik een mooi voorbeeld van een manier waarop schaamte over een krappe portemonnee kan worden weggenomen.’