Nieuwe wet schendt burgerrechten, waarschuwen critici

De wet die de Tweede Kamer onlangs aannam om ondermijnende criminaliteit effectiever aan te pakken is volgens critici een vrijbrief om allerlei persoonsgegevens te verzamelen zonder goede waarborging van de rechten van burgers. 'Je hebt als burger geen idee meer waarom je op bepaalde lijstjes staat', aldus Maureen van der Pligt van vakbond FNV.

SuperSyRI
Het Systeem Risico Indicatie (SyRI), een data-gestuurd systeem om uitkeringsfraude op te sporen, werd eerder dit jaar verboden. Het bevatte ‘onvoldoende waarborgen ter bescherming van het recht op respect voor het privéleven', concludeerde de rechtbank in Den Haag. De Wet gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden, die onlangs door de Tweede Kamer werd aangenomen, gaat echter nog een stap verder dan SyRI, meent vakbond FNV, die de nieuwe wet 'SuperSyRI' noemt.

Grootste privacyschender
Dat is niet de minste vergelijking. SyRI, dat op basis van allerlei persoonsgegevens een inschatting maakt van het risico dat er op een bepaald adres gefraudeerd wordt met uitkeringen, kreeg de 'prijs' voor de grootste privacyschender van 2019 en werd kritisch beoordeeld door de Raad van State. Volgens VN-rapporteur discrimineerde het systeem mensen met lage inkomens.

Zwarte lijsten
Waar het bij SyRI ging om gegevensuitwisseling binnen de data-systemen van de overheid, opent de nieuwe Wet gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden ook de deur voor uitwisseling van persoonsgegevens met private partijen. Daarom noemt Maureen van der Pligt, bestuurder bij FNV Uitkeringsgerechtigden, de wet de overtreffende trap van SyRI. Coalitie Bij Voorbaat Verdacht, die destijds de campagne tegen SyRI opzette, schrijft: 'De rechtsstaat dreigt te worden vervangen door een ondoorzichtig netwerk van zwarte lijsten, uitgewisseld tussen overheden en bedrijven.'

Datadeeltjesversneller
Ook de Raad van State uitte kritiek op het voorstel. Volgens de raad heeft het wetsvoorstel betrekking op 'allerlei zeer uiteenlopende soorten samenwerkingsverbanden', waardoor de voorgestelde regels een te ruime reikwijdte hebben en te weinig specifiek zijn. D66-Kamerlid Kees Verhoeven noemt de wet 'een soort datadeeltjesversneller met exponentiële groei.' Verhoeven waarschuwt dat de waarborgen in de wet om schending van burgerrechten tegen te gaan onvoldoende zijn. Ook maakt hij zich zorgen over de uitvoering van de wet. 'Dit is echt een kaderwet met een ongelooflijk groot uitvoeringsgehalte. Gaat dat wel goed?'

Blackbox
Het kwalijke van de nieuwe Wet gegevensuitwisseling van samenwerkingsverbanden is dat de werking niet transparant is, zegt Van der Pligt. Burgers kunnen niet achterhalen waarom ze worden aangemerkt als potentiële fraudeur. 'Je kan ooit per ongeluk een vinkje achter je naam krijgen, omdat je in een bepaalde wijk woont, of bepaalde mensen kent, of de huur wel eens niet betaalt.' Maar hoe het systeem precies werkt, blijft onduidelijk. Van der Pligt: 'Het is een soort blackbox. Je hebt als burger geen idee meer waarom je op bepaalde lijstjes staat'.

Gênant
Van der Pligt trekt ook een parallel tussen de nieuwe wet en de toeslagenaffaire, waarbij burgers onterecht als fraudeur werden behandeld. 'Het was echt gênant dat de wet werd aangenomen op de dag dat het rapport over de toeslagenaffaire werd gepresenteerd. Onvoorstelbaar. Blijkbaar is er geen enkele lering getrokken uit dat rapport.' Ook Kamerlid Kees Verhoeven ziet een verband met de toeslagenaffaire. Op Twitter meldde hij: 'Dat de Tweede Kamer deze vergaande wet (vol data- en uitvoeringsrisico’s) aanvaardt op de dag dat ze haar bevindingen over de kinderopvangtoeslagenaffaire presenteert, is zorgelijk.'

Kritisch
Wel is Van der Pligt blij dat de nieuwe wet – in tegenstelling tot de wet die SyRI mogelijk maakte – kritisch werd behandeld in de Tweede Kamer. 'GroenLinks, SP en D66 gingen er hard in', aldus Van der Pligt. Het mocht echter niet baten: ondanks dat coalitiepartij D66 en oppositiepartijen SP en GroenLinks tegen stemden, kon het voorstel rekenen op steun van de overige coalitiepartijen (VVD, CDA, ChristenUnie) en daarnaast de PVV en de PvdA, waardoor de wet met een ruime meerderheid werd aangenomen.