Lang wachten op bijstand leidt tot afhankelijkheid

Als een bijstandsaanvraag langer duurt worden sommigen ontmoedigd en gaan ze in de tussentijd op zoek naar een nieuwe baan, die ze meestal ook vinden. Mensen die dat niet (kunnen) doen en na lang wachten uiteindelijk wel een bijstandsuitkering krijgen, blijven echter langer afhankelijk van dit laatste vangnet. Dat concludeert universitair docent Heike Vethaak in zijn promotieonderzoek. Vandaag verdedigt de Leidse econoom zijn proefschrift.

Wie een bijstandsuitkering aanvraagt, moet door behoorlijk wat hoepels springen. De aanvrager moet gedetailleerde informatie over de leefsituatie, het inkomen en vermogen aanleveren bij de gemeente, waar vervolgens een inkomensconsulent een oordeel over velt. Als de informatie niet compleet is zal deze beoordelaar om extra informatie vragen, wat de aanvraagduur vertraagt. Hoe lang dat verzamel- en beoordelingsproces duurt kan dus sterk variëren, met name wanneer de inwoner – vaak abusievelijk – onvolledige informatie verstrekt.

Grote steden

Dat heeft een aanzienlijke invloed op de verwerkingstijd, constateert universitair docent Heike Vethaak. In zijn promotieonderzoek kijkt de Leidse econoom naar de relatie tussen sociale zekerheid en de arbeidsmarkt. Daarvoor maakte hij gebruik van gegevens over de bijstandsaanvragen in Rotterdam. Dit omdat deze gemeente, samen met bijvoorbeeld Amsterdam, Den Haag en Utrecht, een hoge bijstandspopulatie kent.

Werkloosheidswet

Hoe lang een aanvraag duurt heeft in de eerste plaats te maken met het profiel van de aanvrager zelf. Sommige aanvragen zijn makkelijker en daardoor sneller te beoordelen. Als voorbeeld noemt Vethaak mensen die uit de Werkloosheidswet (WW) stromen. ‘De inkomensgeschiedenis van die groep is in veel gevallen al bekend en hun woonsituatie is duidelijk’, verklaart hij. Zij kunnen snel voldoende informatie leveren; verduidelijking is zelden noodzakelijk. Bovendien krijgen oud-WW’ers regelmatig hulp van UWV. ‘Dat alles bij elkaar leidt vaak tot een spoedig aanvraagproces’, aldus Vethaak.

Vertraging

Er zijn echter ook veel ‘moeilijke gevallen’: mensen zonder stabiel woonadres of bij wie het bepalen van het inkomen en vermogen op z’n zachtst gezegd lastig is. ‘Deze factoren kunnen zorgen voor vertraging omdat de inkomensconsulent eerst meer informatie moet opvragen om een besluit te kunnen nemen.’

Tempo

Al die aanvragen worden vervolgens willekeurig toegewezen aan de inkomensconsulenten. Hoe snel ze een aanvraag beoordelen varieert. Volgens Vethaak kan dit verklaard worden door verschillen in ervaring, het werktempo en de mate waarin ze vragen om aanvullende informatie. De onderzoeker gebruikt deze verschillende snelheden om het effect van een langere aanvraag te meten, en komt met twee belangrijke conclusies.

Ontmoedigen  

Ten eerste: als het verzoek langer duurt, zien sommigen af van hun aanvraag. ‘Een langzamer aanvraagproces ontmoedigt hen en geeft ze meer tijd om te zoeken naar een nieuwe baan’, legt Vethaak uit. Zij vinden die meestal ook, wat hun verlies aan inkomen compenseert. Overigens gaat het hier om een groep bij wie de afstand tot de arbeidsmarkt relatief het kleinst is, binnen deze groep met een grote afstand tot de arbeidsmarkt, nuanceert Vethaak. ‘In feite zorgt een langzamere aanvraag ervoor dat de mensen die het minst een bijstandsuitkering nodig hebben, ‘m ook niet krijgen.’

Grootste afstand arbeidsmarkt

Klinkt als goed nieuws, maar er zit een addertje onder het gras. De groep die wél in de bijstand terechtkomt is dus een groep die de bijstand meer nodig heeft. Deze inwoners hebben immers weinig kansen op de arbeidsmarkt. ‘Wat je ziet’, zegt Vethaak, ‘is dat mensen die het écht nodig hebben nog steeds gebruik kunnen maken van de bijstand. De bijstandsuitkering richt zich daardoor op de mensen met de grootste afstand tot de arbeidsmarkt.’

Afhankelijk

En daar zit de crux, de tweede conclusie: mensen die wel een bijstandsuitkering krijgen maar daar langer op moesten wachten, blijven langer afhankelijk van dit laatste vangnet. Zij stromen minder snel door naar (betaald) werk. Al wachtend op hun aanvraag zijn zij namelijk ‘inactief’. Vethaak: ‘Zij gingen of konden bijvoorbeeld niet op zoek gaan naar een baan zolang de aanvraag liep, maar ook de dienstverlening en andere hulp uit de gemeente begint later. Dat maakt hun afstand tot de arbeidsmarkt groter. Een langere aanvraag pakt voor de instromende groep slechter uit.’

Voorschot  

Daarnaast keek de promovendus naar de rol die het financieel voorschot hierbij speelt. Mensen die lang moeten wachten krijgen na vier weken alvast 90 procent van het bijstandsbedrag. Ongeveer 70 procent van de aanvragen die langer dan vier weken duurt krijgt dit voorschot. Een goede maatregel, maar er zitten wel wat haken en ogen aan, ziet Vethaak. ‘Inwoners krijgen dit bedrag op voorwaarde dat de informatie voor de aanvraag compleet is en de kans op een uitkering groot is. Maar dat de verwerking langer duurt komt natuurlijk vaak omdat de aanvrager, meestal niet moedwillig, onvolledige informatie heeft verstrekt.’ Vanwege die onvolledigheid duurt de aanvraag niet alleen langer: deze burgers krijgen dus mogelijk ook geen voorschot.

Overlevingsstand

Dat terwijl het voorschot een positief effect heeft. ‘Het neemt veel financiële onzekerheid weg. Als je enkele weken zonder inkomen of vermogen zit, schiet je in een soort overlevingsstand. Je gaat je focussen op de korte termijn’, licht de onderzoeker toe. ‘Dat voorschot voorziet bijstandsaanvragers, die zich vaak in een zeer kwetsbare positie bevinden, van een basis waardoor ze wél kunnen zoeken naar een stabiele inkomensbron.’

Uitkeringsafhankelijkheid

En minstens zo belangrijk: het voorschot verhoogt hun kansen op de arbeidsmarkt. ‘De stress die ontstaat door geldgebrek maakt het vinden van werk moeilijker’, benadrukt de universitair docent. ‘Gemeenten moeten echt beseffen dat die aanvraagperiode óók al invloed heeft op de uitkeringsafhankelijkheid en het al dan niet slagen van een succesvolle zoektocht naar werk.’