Hebben we de Wams nodig?

Een nieuwe wet moet de aanpak van meervoudige problematiek in het sociaal domein makkelijker maken. De VNG wacht met smart, maar beroepsorganisaties en privacy-experts zijn terughoudender. Het voorstel opent de weg naar vergaande gegevensuitwisseling. In de regel moeten inwoners instemming geven, maar soms kunnen gemeenten ook zonder goedkeuring hun gang gaan.

Als nieuwe wetgeving lang op zich laat wachten, heeft dat één voordeel: partijen die het aangaat, kunnen zich alvast goed voorbereiden op een mogelijke inwerkingtreding. Dat geldt ook voor de Wet aanpak meervoudige problematiek sociaal domein (Wams). Al in maart 2020 ging de internetconsultatie van start. Een jaar later (juli 2021) gaf de ministerraad van het toen demissionaire kabinet-Rutte III groen licht. Uiteindelijk diende staatssecretaris Maarten van Ooijen (VWS) eind januari 2023 het wetsvoorstel in bij de Tweede Kamer.

Kokers

In de tussentijd wacht de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) de komst van de wet niet af. In februari en maart verzorgde de gemeentekoepel al een aantal webinars. De achterban kijkt uit naar de Wams, want het is een wet ‘die we nodig hebben’, zegt een woordvoerder van de VNG. Gemeenten worstelen namelijk met zogenoemde ‘multiprobleemhuishoudens’: gezinnen met een stapeling aan met elkaar verweven problemen. Denk aan een ouder met schulden en psychische problemen, waardoor vervolgens de kinderen te maken krijgen met verzwaarlozing. Vaak krijgt zo’n gezin van verschillende kanten hulp. De ondersteuning die zij nodig hebben, komt uit meerdere ‘kokers’, licht de VNG toe. ‘In dit geval heeft de ouder te maken met gemeentelijke schuldhulpverlening, de GGZ én jeugdzorg.’

Schroom of angst 

Dat vraagt om samenwerking, maar de praktijk is weerbarstig. Domeinoverstijgend werken is moeilijk bij meervoudige problematiek, stelt Mark Hüsen, juridisch adviseur bij kennis- en adviesbureau Stimulansz. De voormalig advocaat adviseert gemeenten over het naleven van privacy­regels in het sociaal domein. Er zijn weliswaar kaders, maar volgens Hüsen voelen veel hulpverleners en ambtenaren – al dan niet terecht – schroom of angst om gegevens uit te wisselen.

Onder het mes

Door een groot aantal wetten te wijzigen, moet de Wams daar verandering in brengen. De Jeugdwet, Participatiewet, Wet gemeentelijke schuldhulpverlening (Wgs), Wet langdurige zorg, Zorgverzekeringswet, Wet inburgering en Wmo 2015: ze gaan allemaal onder het mes zodat ze meer met elkaar zijn verbonden. Daarnaast worden aanpalende domeinen in de wet genoemd. Onder meer (jeugd)gezondheidszorg, wonen, onderwijs, werk, inkomen en openbare orde en veiligheid. Een deel ligt buiten de lokale overheden, wat gegevensverwerking momenteel bemoeilijkt. ‘Met de Wams wordt gegevensuitwisseling tussen gemeenten en bijvoorbeeld woningcorporaties, scholen en allerhande zorgpartijen vereenvoudigd’, licht Hüsen toe.

AVG

Maar een nieuwe wet die de verwerking van persoonsgegevens mogelijk maakt: is daar de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) niet voor in het leven geroepen? De AVG volstaat slechts ten dele, zegt Hüsen. ‘Deze privacywet biedt de mogelijkheid om gegevens voor andere doelen te gebruiken, mits ze verenigbaar zijn met het doel waarvoor ze zijn verzameld. Professionals moeten een verenigbaarheidstoets maken, maar omdat in het sociaal domein vaak wordt gewerkt met gevoelige gegevens, is de uitkomst van die toets snel negatief.’ Soms wordt niet gehandeld uit angst voor het schenden van de privacywet. ‘De AVG zou veel duidelijk moeten maken, maar wordt vaak gezien als een soort belemmering’, aldus de VNG-woordvoerder.

Uitdijend heelal

Er zijn echter ook zorgen over het wetsvoorstel. Zo wordt in de Wams meervoudige problematiek wel heel breed gedefinieerd, vindt Hüsen. Er is al sprake van ‘multiproblematiek’ als een ouder Wmo-hulp ontvangt en het kind jeugdzorg. Doordat er heel veel onder de noemer ‘meervoudige problematiek’ kan worden geschaard, wordt het principe van doelbinding aangetast, zegt privacy-jurist Corrie Ebbers. De auteur van het handboek Gegevensverwerking en privacy in het sociaal domein werkte eerder bij de voorloper van de Autoriteit Persoonsgegevens. Sinds 2001 geeft Ebbers advies over het rechtmatig gebruik van persoonsgegevens binnen het publieke domein. ‘Doelbinding houdt in dat gegevens alleen verzameld mogen worden voor een welbepaald uitdrukkelijk omschreven doel. Dat mag je niet te ruim nemen; de wet vraagt om afbakening’, legt Ebbers uit. ‘Maar het doel ‘aanpak multiproblematiek’ kan van alles zijn.’ Het gaat bovendien om gevoelige informatie over personen, zoals financiële en strafrechtelijke gegevens. Ebbers vreest dat gegevensuitwisseling zo ‘een uitdijend heelal’ wordt. 

Beroepsgeheim

Toch verwacht Hüsen dat het zo’n vaart niet zal lopen. Lokale overheden moeten eerst onderzoeken of multiproblematiek om een gecoördineerde aanpak vraagt. ‘Dat is een organisatorische belasting, waardoor gemeenten waarschijnlijk niet bij alle multiprobleemgevallen zullen kiezen voor het gebruik van de instrumenten die de Wams hen biedt.’ Dat neemt niet weg dat er straks veel mogelijk is. Iets waar een hele rits beroeps­organisaties in de zorg- en welzijnssector niet gerust over is. Zij maken zich ‘ernstige zorgen’ over de impact van de Wams. In maart 2023 stuurde de branche een brandbrief aan de vaste Kamercommissie VWS. De zorgverleners zijn bang dat het beroepsgeheim en daarmee de vertrouwensrelatie tussen zorgverlener en cliënt in het geding komen.

Onafhankelijk?

Ebbers begrijpt die bezorgdheid. ‘Als ik in de sores zit, kan ik naar een psycholoog of maatschappelijk werker. Dat gaat op basis van vrijwilligheid. Bovendien is er een vertrouwensrelatie tussen de cliënt en de zorgverlener. Die relatie hebben burgers niet met hun overheid. En juist die overheid krijgt nu bevoegdheden die primair thuishoren bij zorgaanbieders.’ Volgens Hüsen worden zorgverlenende partijen echter niet verplicht om behandelingsovereenkomsten te verstrekken. ‘Dat mag alleen als zorg- of hulpverleners dat strikt noodzakelijk achten. Zij hebben een beroepsgeheim en moeten zelf afwegen of ze de informatie delen. Dat is nu ook zo en daar verandert de Wams niets aan.’ Maar zijn zorg- en hulpverleners nog wel zo onafhankelijk? Ebbers betwijfelt het: ‘Door subsidies en aanbestedingen moeten zorgaanbieders zich vaak schikken naar de wensen van gemeenten. Als een aanbieder niet meewerkt, kiest de gemeente de volgende keer misschien voor een andere partij.’

Openbare orde en veiligheid

Wat zowel Ebbers als Hüsen opmerkelijk vindt, is de nieuwe rol van de afdeling openbare orde en veiligheid (OOV). ‘Ineens krijgt de burgemeester een plek in sociaal domein’, zegt Hüsen. ‘Het is niet gebruikelijk dat de OOV daarin een rol speelt.’ Ebbers ziet in de praktijk dat deze afdeling vaak gegevens opvraagt bij het sociaal domein. ‘Die willen altijd informatie, en dat snap ik wel. Het kan enorm helpen in het bestrijden van ondermijning, witwaspraktijken en andere regelovertredingen.’ Maar ook hier geldt dat gemeenten de bevoegdheden binnen de grenzen moeten toepassen. ‘De verzamelde gegevens kunnen niet zomaar voor allerhande doeleinden worden gebruikt’, benadrukt ook Ebbers.

Instemming

En hoe lokale overheden aan informatie komen, is minstens zo belangrijk. Instemming van de cliënt is en blijft het uitgangspunt. Maar de Wams maakt het ook mogelijk dat gemeenten soms geen instemming van de burger nodig hebben. Onder bepaalde omstandigheden kunnen zij persoonsgegevens verwerken zonder instemming. ‘Het is dan extra belangrijk dat alle instanties die hierbij betrokken zijn zich bewust zijn van de rechten van kwetsbare burgers’, waarschuwt de Raad van State (RvS). Het adviesorgaan acht een zorgvuldige en terughoudende uitvoeringspraktijk ‘van zeer groot belang.’

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 7.