Betaalde energiecoaches winnen terrein

Hoewel in veel gemeenten vertrouwd wordt op de welwillendheid van vrijwilligers zijn energiecoaches steeds vaker betaalde krachten. Vooral sinds het rijk miljoenen beschikbaar stelde om iets te doen aan de energiearmoede werd de inzet van ‘bespaarprofessionals’ populair. IenO Research schreef in 2020 al over de mogelijkheid voor gebruiken van betaalde functionarissen. In de praktijk laten lokale overheden de keuze voor betaalde, dan wel vrijwillige coaches, afhangen van financiële, praktische, maar ook culturele en sociale overwegingen. Zelfs wanneer gemeenten samenwerken kiezen ze verschillend, zo laat een recent rapport uit Friesland zien.

Diversiteit

In het onderzoek van I&O, uitgevoerd in opdracht van Milieu Centraal, worden verschillende voordelen van het gebruik van professionele krachten genoemd. Allereerst is er een diversiteitskwestie: Bij vrijwillige energiecoaches gaat het vaak om gepensioneerde, hoogopgeleide mannen. Daarnaast zijn de coaches vaak woningeigenaren en mensen die veel interesse hebben in duurzaamheid en techniek. Volgens opleiders van de coaches is het hierdoor lastiger om een doelgroep te bereiken die minder enthousiast is over verduurzaming. Bij betaalde krachten kan beter worden geselecteerd op diversiteit. Daarentegen waarschuwt I&O dat de intrinsieke motivatie van vrijwilligers juist enthousiasmerend kan werken. Wel mag je volgens het onderzoeksbureau meer kennis en kunde verwachten van een professional, ten opzichte van een vrijwilliger.

Friese gemeenten samen, maar apart

Gemeenten vullen de functie van energiecoach erg verschillend in, zelfs op regionaal niveau. Zo rapporteert Energieteam Fryslân, een netwerkorganisatie van energiecoaches en adviseurs in Friesland, dat er eind 2022 in totaal 129 coaches actief waren binnen de provincie. Daarvan werden er op dat moment 33 betaald. In veel Friese gemeenten werken betaalde krachten en vrijwilligers naast elkaar. In Leeuwarden bijvoorbeeld waren vorig jaar 10 vrijwilligers en 7 betaalde energiecoaches actief. Ook zijn er plaatsen waar enkel vrijwilligers of enkel betaalde krachten werken. Volgens de projectleider van het provinciale energieproject, Marjan Faber, zijn er diverse redenen voor het verschil. Zo willen sommige gemeenten geen scheve gezichten creëren door betaalde en niet-betaalde krachten tegelijk te gebruiken. In een gemeente als Smallingerland is het volgens Faber makkelijker om op vrijwilligers te vertrouwen, omdat daar een sterk gemeenschapsgevoel heerst.

Betaalde krachten veel efficiënter

Toch zou de projectleider, die ook veel coaches heeft opgeleid, gemeenten adviseren om waar mogelijk gebruik te maken van betaalde krachten. 'Gemeenten lijken soms te vergeten dat de inzet van vrijwilligers ook geld kost. Zeker wanneer je meeneemt dat je inwoners minder goed bereikt. Veel vrijwillige coaches willen misschien eens per week of eens per twee weken een huisbezoek doen. Een betaalde coach doet er zo 6 op een dag. Je moet het daarnaast goed begeleiden, want vrijwilligers gaan echt niet uit zichzelf allerlei zaken opzetten.’ Faber ziet daarnaast veel bijkomende voordelen voor de inzet van betaalde krachten. Vaak wordt een beroep gedaan op mensen die uit de bijstand komen. Zij krijgen weer een baan en kunnen uiteindelijk doorgroeien naar een vaste functie. Het aandeel betaalde krachten stijgt in Friesland van 19 procent in 2021 naar 30 procent in 2023.

Activeren blijkt moeilijk

Het blijkt hoe dan ook moeilijk om mensen te activeren iets te doen aan energiebesparing, zelfs als de overheid het vergoedt. Wie daarover kan meepraten is wethouder René van Drunen van de gemeente Kerkrade. Samen met een aantal regiogemeenten werd daar gestart met de ‘Parkstad Energieknip’. Met die waardebon van 250 euro kunnen inwoners die tot 130 procent van het sociaal minimum verdienen energiebesparende producten en een bezoek van een energiecoach financieren. Die coach kreeg een vergoeding, maar volgens van Drunen ging het vrijwel altijd om personen die naast hun reguliere baan incidenteel wilden helpen. Slechts een kwart van de mensen die recht had op een bon heeft deze ook daadwerkelijk gebruikt. Daarom is besloten de regeling iets te veranderen. Waar nu alleen op verzoek van inwoners een huisbezoek wordt gepleegd gaan de coaches straks zelf aanbellen. De betaalde functie van energiecoach krijgt daarmee een veel vaster karakter en berust dus niet meer op de inzet van inwoners in hun vrije tijd.

Salaris of toch ledlampen?

Een andere gemeente die gebruik maakt van betaalde energiecoaches is Den Helder. In de Noord-Hollandse plaats zijn de financiële middelen welke het kabinet eind 2021 reserveerde voor de aanpak van energiearmoede van kwetsbare huishoudens gebruikt. Een flink deel daarvan werd in Den Helder besteed aan salariskosten voor de nieuwe ambtenaren. Een groter aandeel van het budget werd vervolgens besteed aan energiebesparende middelen als tochtstrippen en ledlampen, die de coaches mogen uitdelen. De ontvangen rijksbijdrage was essentieel, zo beaamt verantwoordelijk wethouder Peter de Vrij. Zonder rijksbijdrage was het project er waarschijnlijk niet geweest. Wanneer die bijdrage over 2 jaar vervalt moet mogelijk voor het vervolg een beroep worden gedaan op vrijwilligers, maar dat is nog onzeker.

Beschikbaarheid personeel

Een steeds urgenter wordende overweging is de beschikbaarheid van personeel. Uit de evaluatie van Energieteam Fryslân bleek bijvoorbeeld ook dat het sommige gemeenten niet lukt om voldoende betaalde krachten te vinden. Daardoor moet een beroep worden gedaan op vrijwilligers. In Den Helder, waar gewerkt wordt met voormalig bijstandsgerechtigden, blijkt het project ‘ten onder te gaan aan haar eigen succes’. Inmiddels is er nog maar één coach werkzaam, omdat de rest vanuit de tijdelijke functie is doorgestroomd naar een vaste baan. Dat is volgens De Vrij enerzijds heel goed nieuws, maar anderzijds brengt het ook de doelstellingen van het programma in gevaar.

Verschillende doelgroepen

Volgens Puk van Meegeren, programmamanager bij Milieu Centraal, kunnen betaalde en niet-betaalde energiecoaches prima naast elkaar bestaan. Daarbij is het wel belangrijk dat beide varianten een andere doelgroep bedienen. ‘De functie van energiecoach kwam jaren geleden op als een manier voor mensen met een koopwoning om wat inspiratie en advies te krijgen over de verduurzaming van hun huis. Die veelal vrijwillige coaches zijn vooral intrinsiek gemotiveerd om te helpen met verduurzamen. De laatste jaren zijn er steeds meer gemeenten die werken met wat wij noemen ‘energiefixers’. Die zijn er vooral voor mensen die in de problemen dreigen te raken door een hoge energierekening en acuut hulp nodig hebben. Die ‘fixers’ zijn ook vaak de mensen die het werk doen tegen een vergoeding.’

Steeds meer betaald, maar niet door de inwoner

Milieu Centraal heeft geen exacte cijfers over de groei in het aantal betaalde energiecoaches. De indruk is wel dat dit aantal sterk gegroeid is sinds de energiecrisis en bijbehorende landelijke regelingen, aldus Van Meegeren. Wat niet groeit is het aantal mensen dat gebruik maakt van betaalde diensten voor energieadvies. 'Er zijn partijen die voor een paar honderd euro een advies opstellen, maar wat wij zien is dat maar een heel klein deel van de mensen daar gebruik van maakt.' Om inwoners te bereiken zou Milieu Centraal het aanbieden van een betaalde dienst door gemeenten dus niet aanraden.

Baan in de techniek stimuleren

Van Meegeren heeft de angst voor botsingen tussen vrijwilligers en betaalde krachten wel eens voorbij horen komen bij gemeentelijke organisaties, maar nog niet in de praktijk gezien. De motivatie van beide groepen ligt simpelweg te ver uiteen. Volgens Milieu Centraal is een bijkomend voordeel van betaalde arbeidskrachten dat zij door de instapfunctie geïnteresseerd raken in een vaste baan binnen de techniek. ‘Als je kijkt naar de energietransitie is de beschikbaarheid van personeel één van de grote knelpunten. Via een tijdelijke baan als energiecoach raken mensen soms geënthousiasmeerd voor werk binnen de installatietechniek of een andere relevante functie. Op die manier draagt de korte termijn inzet van deze mensen, vaak met een afstand tot de arbeidsmarkt, ook bij aan een positieve ontwikkeling op de lange termijn.’