‘Rechter krijgt het druk na 1 januari’

Gemeentelijke vrijheid bij het vormgeven van de decentralisaties zorg, jeugd en werk leidt tot verschillen in dienstverlening aan burgers. Gerechtelijke procedures daarover kunnen gemeenten goudgeld gaan kosten.

Daarvoor waarschuwt hoogleraar sociale zekerheidsrecht Gijsbert Vonk in een interview met Binnenlands Bestuur. Hij verwacht dat rechters het druk gaan krijgen met de decentralisaties die op 1 januari hun beslag krijgen.

Rechtsongelijkheid
De hoogleraar sociale­zekerheidsrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen Vonk is kritisch over de drie decentralisaties in het sociaal domein. Gemeenten hebben de nodige beleidsvrijheid om de nieuwe taken uit te voeren. De grootste uitdaging zit ‘m daar volgens hem in mogelijke rechtsongelijkheid: tot hoe ver mag die gaan nu we weten dat een groot deel van de regels nog steeds op landelijk niveau wordt vastgesteld?

Willekeur
Hij wijst op het gevaar dat het oude monster van de willekeur zijn kop weer opsteekt. ‘Er wordt gehamerd op maatwerk; dat is het toverwoord bij deze decentralisaties. De gemeente staat dichter bij de burger, kan beter dan ‘Den Haag’ maatwerk leveren en daarom moeten gemeenten meer bevoegdheden en vrijheid krijgen.’ Van willekeurig handelen houden bestuursrechters volgens Vonk echter niet, en daarmee niet van discretionaire bevoegdheid. Veel beslissingen die aan die keukentafel worden genomen, zullen komend jaar op het bordje van de rechter terechtkomen komen, voorspelt de hoogleraar.

In de ban
Mag de ene gemeente een scootmobiel weigeren en uitkeringsgerechtigden harder aanpakken, en de andere gemeente niet? ‘Waar liggen de spanningen vanuit juridisch perspectief, waar liggen de uitdagingen voor de sociale rechtsstaat?’, aldus de retorische vraag van Vonk. Zijn antwoord: de eisen van rechtsgelijkheid en rechtszekerheid kunnen niet zomaar in de ban worden gedaan.’

Kritisch kijken
In onze decentrale eenheidsstaat nemen gemeenteraden eigen beslissingen. De rechter zal – als alles volgens het boekje is gegaan – accepteren dat er in gemeente A andere voorzieningen zijn dan in gemeente B. Vonk: ‘Maar als een gemeenteraad geen enkele invloed heeft uitgeoefend, nooit over een nota heeft gesproken omdat alles via een collegebesluit is uitbesteed aan een zorgkolos of gemeenschappelijke sociale dienst, is het een heel ander verhaal. De bestuursrechter zal hier kritisch naar moeten kijken.’

Druk bij rechtbank
Als de gemeente de keukentafelgesprekken voert, gaan deze volgens Vonk geheid tot drukte op de rechtbank leiden. ‘Die gesprekken zullen vaak een negatieve lading hebben. Het lijkt op het beginsel van volstrekte onvermijdelijkheid uit de toenmalige armenzorg: je mag alleen rekenen op zorg als je geen sociaal netwerk hebt.’ Aan de keukentafel wordt immers gekeken wat de hulpvraag is en wat de hulpvrager of zijn sociale omgeving zelf kan doen. Pas in laatste instantie zal de gemeente hulp toewijzen.

Bezwaarschriften
De vraag is hoe de bestuursrechter en in hoogste instantie de Centrale Raad van Beroep hierop zullen reageren, stelt Vonk. De rechter heeft daarbij de keuze voor een marginale of integrale toetsing. Een wetswijziging in de Wmo 2015 maakt het mogelijk dat integraal kan worden getoetst. Dat heeft flinke gevolgen voor gemeenten. Vonk: ‘Het leidt tot een aanjagend effect omdat het indienen van een bezwaarschift loont.’ Daarnaast moeten gemeenten hun keukentafeldossier tiptop in orde hebben. Per persoon moet de hulpvraag, het keukentafelgesprek en alle daaruit voortvloeiende afspraken duidelijk op schrift worden gesteld. ‘Gemeenten komen niet weg met een verwijzing naar vaste regels ter verdediging van een besluit’, betoogt Vonk. ‘De rechter zal kijken naar de kwaliteit van de motivering van individuele beslissingen én naar het dossier.’ Als een van beide rammelt, ‘dan gaat de rechter het onderzoek overdoen en wordt de gemeentelijke beslissing vernietigd.’

Het hele interview met hoogleraar Gijsbert Vonk is te lezen in Binnenlands Bestuur nr. 23 van deze week. (inlog)