De bijstand anno 2020: veel plichten, weinig kansen

We verwachten van alles van bijstandsgerechtigden. Tegelijkertijd biedt de arbeidsmarkt steeds minder kansen op werk. Het is tijd voor een radicale hervorming van de bijstand, vinden de auteurs van een onlangs verschenen boek.

Morele vragen
Eerder dit jaar werden de resultaten van een aantal experimenten met de bijstand bekendgemaakt. Die gaven voor toenmalig staatssecretaris Tamara van Ark (Sociale Zaken en Werkgelegenheid, VVD) geen reden om de bijstand te hervormen. Het gestelde doel om de uitstroom naar werk te stimuleren en de uitgaven aan bijstandsuitkeringen te beperken, was niet behaald. De vraag die niet werd gesteld was: zijn de alternatieve vormen van bijstand rechtvaardiger dan het huidige systeem?

Wat onderzoekers Thomas Kampen en Melissa Sebrechts betreft, gaat het in de context van de bijstand te weinig over rechtvaardigheid. Sebrechts: ‘Het gaat vaak over doelmatigheid. Morele vragen raken op de achtergrond. Wat is rechtvaardig? Wat zijn de waarden die we belangrijk vinden? Hoe gaan we om met die kwetsbaarste laag van de samenleving?'

Onaantastbaar recht
Het onlangs verschenen boek Streng maar onrechtvaardig. De bijstand gewogen moet die morele vragen op de voorgrond krijgen. Kampen en Sebrechts, beiden universitair docent aan de Universiteit voor Humanistiek en gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam, zijn medeauteurs en samenstellers van het boek. Ze beginnen met een verwijzing naar Marga Klompé, de eerste vrouwelijke minister, die in 1965 het recht op de bijstand introduceerde. Van het idee van de bijstand als onaantastbaar recht dat beschermt tegen de grillen van de arbeidsmarkt is weinig meer over, betogen de auteurs. De titel van het boek verklapt de harde conclusie die de onderzoekers trekken: onze bijstand is niet alleen streng, maar ook nog onrechtvaardig.

Kinderen
‘Bijstand is gewoon niet toereikend’, aldus Kampen. ‘En kinderen zijn daar nog het meest de dupe van.’ Het verschil tussen wat mensen nodig hebben en de hoogte van een bijstandsuitkering is bij mensen met kinderen het grootst. Daar komt bij dat de kans om werk te vinden vanuit de bijstand miniem is. Per jaar vindt één op de tien bijstandsgerechtigden een baan. Na drie jaar in de bijstand is die kans geslonken tot minder dan een op de twintig. En wie het geluk heeft werk te vinden, vindt vaak een tijdelijke baan en valt snel weer terug in de bijstand.

Terugdoen
Ondanks dat wordt van bijstandsgerechtigden verwacht dat ze positief blijven denken én iets terugdoen voor de samenleving, ook als dat een taak is die helemaal niet aansluit bij hun wensen en ambities. Ten slotte zijn de kansen om trainingen of scholing te volgen te klein en hebben bijstandsgerechtigden vaak weinig inspraak over hoe ze worden behandeld. ‘De overkoepelende conclusie is dat de plichten zijn toegenomen, terwijl de kansen zijn afgenomen’, zegt Melissa Sebrechts.

Radicaal veranderen
Is de bijstand nog te repareren? Kampen en Sebrechts denken van wel. ‘Zorg dat de gevolgen van de flexibele arbeidsmarkt niet terechtkomen bij bijstandsgerechtigden’, aldus Kampen. De auteurs dragen een aantal oplossingsrichtingen aan die zowel de bijstand als de arbeidsmarkt radicaal moeten veranderen.

Lees de rest van dit artikel in Binnenlands Bestuur nummer 23.