Zondebok

In deze tijd tieren de complottheorieën welig. Altijd op zoek naar een zondebok, dat lucht op!

Jonathan Sacks verhaalde graag over de broedertwisten, vooral beschreven in het bijbelse boek Genesis. Hij kwam dan uit op het ‘zondebokmechanisme’. Dat concept is afkomstig van de Franse denker René Girard. Het zondebokmechanisme helpt om het proces aan te duiden waarmee twee rivaliserende partijen hun onderlinge conflict beëindigen. Namelijk door de schuld voor hun vete af te schuiven op een derde partij  - en die dan te doden: de zondebok. Dat is, aldus Girard, een effectieve manier om de cyclus van geweld en tegengeweld te doorbreken. Voorwaarde voor de effectiviteit is wel dat die derde partij buiten het conflict staat en niet in de positie verkeert om zelf geweld toe te kunnen passen. Een zwakke partij dus. Denk aan de donkere tijden in de vorige eeuw met de intellectuele ‘brildragers’ in de Chinese revolutie of de kunstenaars in Rusland en Duitsland.

Het woord zondebok verwijst naar het ritueel uit de oude Israëlitische viering van Grote Verzoendag, waarbij een bok door handoplegging van de hogepriester symbolisch beladen werd met de zonden van het volk. Vervolgens werd de bok naar een ravijn gebracht en in de afgrond gestort, waarmee – opnieuw symbolisch – de zonden werden opgeruimd.

Dat klinkt wreed genoeg, ook als het een bok betreft. Het wordt nog wreder als er een mens geslachtofferd wordt. En dat is precies wat er volgens Girard gebeurd is in een aantal historische gevallen: daar zijn mensenoffers gebracht, met de (veelal onbewuste) bedoeling om intern geweld, dat anders de gespleten groep zou vernietigen, af te weren. Denk aan Jezus, in het conflict tussen Joden die de neiging hadden naar de Griekse cultuur te leven en de strikt Tora-getrouwe Joden. Denk aan middeleeuws Europa dat diepgaand gespleten was langs lijnen van zondaars en heiligen. Waarbij de middeleeuwers hun onlustgevoelens maar al te vaak botvierden op Joodse gemeenschappen.

Ook nu in deze tijd met alle ellende vandien, zijn er makkelijk zondebokken te vinden. Niet alleen machteloze dieren zoals het goeiige schubdier of de vleermuis. Maar ook hulpverleners bij vechtscheidingen die vaak van twee kanten de schuld krijgen voor eigen falen. 

Wie zouden de Amerikaanse Republikeinen versus de Democraten uitzoeken als zondebok voor hun giga-tegenstellingen? En wat te denken van China versus de VS met de EU als zwakke zondebok?