Bemoeizorg nodig voor overlastgevers met laag IQ

Dit bepleit Robert Didden, bijzonder hoogleraar Orthopedagogiek aan de Radboud Universiteit Nijmegen, vandaag in zijn oratie. Didden houdt zich bezig met de behandeling van licht verstandelijk gehandicapten met gedragsproblemen.

Om welke mensen gaat het?

‘Naar schatting 400 duizend mensen in Nederland hebben een verstandelijke beperking, dat wil zeggen een IQ tussen de vijftig en tachtig. Deze groep is slim genoeg om te weten wat ze willen in het leven, maar te dom om het te bereiken. Ze voelen aan dat ze anders zijn en worden voortdurend op de feiten gedrukt. Met de meesten gaat het desondanks goed. Ik maak me echter zorgen om de groep met ernstige gedragsproblemen. Dat zijn er naar schatting zo’n zevenduizend. Zij veroorzaken overlast, komen in aanraking met drugs en criminaliteit.

‘Een laag IQ is op zich geen voorspeller voor slecht gedrag. De groep waarmee het niet goed gaat is vaak opgegroeid in kansarme omstandigheden: ouders die zelf een beperking hebben, armoede, werkloosheid. Veelal is er sprake van mishandeling en misbruik. Mensen met een zeer laag IQ die in dat soort omstandigheden opgroeien zijn extra kwetsbaar. Drugs en alcohol zijn een groot probleem, ze vallen vaak uit op school, zijn werkloos en veroorzaken overlast. Het is complexe problematiek.

Deze mensen komen vaak wel in aanraking met hulpverlening, maar de factor van het lage IQ wordt meestal niet herkend. En als dat wel gebeurt, dan zijn hulpverleners nog niet genoeg in staat er op in te spelen. De reguliere programma’s zijn niet geschikt omdat ze te veel een beroep doen op inzicht en zelfredzaamheid. Voor iemand met een laag IQ die verslaafd is aan cannabis werkt alleen een cursus niet. Je zult ook iets moeten doen aan de invloed van verkeerde vrienden, bijvoorbeeld, want dat gaat zo iemand niet uit zichzelf doen.’

Bemoeizorg is een oplossing. Wat bedoelt u daarmee?

‘Deze mensen zijn in hun hoofd eigenlijk kleine kinderen, die zelfstandig in het leven willen staan, maar dat gewoon niet aan kunnen. Nu wachten we tot ze de fout in gaan en geven ze dan een straf, waar ze waarschijnlijk toch niets van oppikken. Of we wachten tot ze helemaal vastlopen en geven ze dan een mooie geprotocolleerde behandeling, en na twintig behandelingen staan ze weer op straat.

Bij sommige mensen jeuken echt mijn handen, die gun je een geordende omgeving. Maar als ze 18 jaar zijn, dan mogen ze hun eigen keuzes maken. Toegeven dat je hulp nodig hebt vanwege een verstandelijke beperking is niet gemakkelijk, en dat doen er dus ook niet veel. Ik zou willen dat hulpverleners zich veel intensiever met deze mensen gaan bemoeien.

Wat Rotterdam doet, zorgmijders opzoeken op straat, dat is een mooi initiatief. En als je dan contact met ze heb, laat ze niet te snel weer los. Dring je op. Nu wordt veel te snel gezegd als iemand tegensputtert: ‘dat is jouw keus’. Verwijs goed door en volg ook of iemand bij die ander terecht komt. En beperk de hulpverlening niet te veel tot één probleem. Kijk hoe iemand zijn leven heeft georganiseerd en probeer daar orde in te scheppen, in plaats van alleen met die verslaving aan de slag te gaan.

Nu moet ik wel zeggen dat het beter gaat, dat hulpverleners er steeds meer achter komen dat “gewone” programma’s voor deze groep niet werken, dat ze massaal uitvallen. Maar veel alternatieven zijn er nog niet.’

Hulpverleners vermoeden dat laagbegaafdheid gemiddeld vaker een rol speelt bij allochtone overlastgevers. Herkent u dat?

‘Over allochtone jongeren weten we eigenlijk heel weinig, dus dat kan ik zo niet zeggen. Ik zie wel in mijn werk dat bij allochtone cliënten vaak nog meer de drang tot autonomie speelt. Daar moet je vaak nog veel meer moeite doen om ze aan je te binden. Daarbij zijn allochtone gezinnen ondervertegenwoordigd in de GGZ. Er wordt anders tegen psychiatrische problemen aangekeken: de duivel is in iemand gevaren, of is het een straf van Allah.

Veel allochtonen weten niet eens wat psychotherapie is, laat staan dat ze het tijdig zullen inschakelen. En door al die culturele bias heen moet je dan ook nog duidelijk maken dat je iemand niet kunt genezen, maar dat ze wel bij je terug moeten komen. Bij het meten van IQ komt er nog een probleem bij: een test doen met iemand die slecht Nederlands spreekt, is lastig. ‘