Zandmonster voor de kust

Vanochtend maakte Leo Linnartz weer eens een ronde over de Zandmotor, de grote vlakte van een opgespoten, haakvormig schiereiland voor de kust bij Ter Heijde, net onder Den Haag. De bioloog van natuurontwikkelingsorganisatie ARK is verrukt over de snelheid waarmee landschap en natuur zich ontwikkelen op de oorspronkelijke 128 hectare die met 23 miljoen kubieke meter zand voor de kust is aangelegd. ‘Man, je ziet echt een hele ketting van primaire duintjes’, zegt de bioloog enthousiast.

Primaire duintjes, het klinkt zoet. Ze zijn niet hoger dan een halve meter en ze verwaaien voortdurend. Maar het loopt volgens het boekje, aldus Linnartz. ‘De primaire duintjes bieden de voet van de zeewering nu al meer stevigheid en ook de natuur schiet er wat mee op. Ze bevatten pioniersoorten als zeeraket en blauwe zeedistel. Biestarwegras en helm wortelt er ook. Dat zijn de bouwers, want zij vormen weer het fundament waar zich nieuw zand tegen afzet’, legt Linnartz uit.

De Zandmotor is een robuust experiment van een nieuw soort kustverdediging. In plaats van vier- of vijfjarige zandsuppleties proberen Rijkswaterstaat, de provincie Zuid-Holland en het Hoogheemraadschap van Delfland met een vijftig miljoen euro kostende eenmalige zandsuppletie de kust voor de komende twintig jaar te versterken. De door Linnartz beschreven nieuwe duinen vormen daar de opmaat voor. Zeestroming, golfslag en wind nemen zand van het schiereiland mee en zetten het langs de kust af, tot aan Scheveningen toe.

Naast een meer natuurlijke kustverdediging moeten natuur en recreatie nadrukkelijk meeliften met de Zandmotor. Ook dat gaat met een snelheid die de verwachtingen overtreft. Zeewaarts zijn zandbanken ontstaan waar regelmatig zeehonden hun kostje bij elkaar scharrelen. ‘Er is er eentje bij die zelfs regelmatig aan land durft te gaan’, weet Linnartz. En er is een lagune ontstaan die een rustige paaiplaats vormt voor vis. Ook in het ondiepe zeewater rondom de Zandmotor zit veel jonge vis. ‘Al dat voedsel trekt weer honderden visdieven en grote sterns aan.’

Ook de doortrekkende steltlopers trekken zich aan de buitenzijde van de Zandmotor weinig aan van de toenemende schare kitesurfers die dit nieuwe stukje dynamisch Nederland koloniseren. ‘Ik zie slechts beperkte verstoring, evenmin door de honderden dagjesmensen die een kijkje komen nemen’, constateert Linnartz. ‘Het is een ongelofelijk mooi, grootschalig proces dat zich hier afspeelt voor de kust waar meer dan een miljoen mensen wonen.’

Zandbrommertje

Eén jaar na start spreekt het experiment tot de verbeelding. In Friesland is zelfs een zogeheten zandbrommertje aangelegd als zachte dijkversterking bij een IJsselmeerdijk. Sommigen reppen van een kans op een fenomenaal exportproduct, een natuurvriendelijk neefje van de harde, oude Deltawerken, van dijken. De naam en faam van Nederland als waterland, met bijbehorende prestige en business, kan er door worden versterkt. Daarbij speelt ook een rol dat een eenmalige suppletie van vijftig miljoen euro voor een periode van twintig jaar volgens sommigen vermoedelijk ook iets goedkoper is dan elke vijf jaar een berg zand op een zwakke plek in de kust spuiten, aldus de provincie.

Dat mooie grootschalige proces van innovatieve kustverdediging is evengoed een probleem, zo bleek begin mei. De woeste dynamiek sleutelt een slagje sneller aan de morfologie van de Zandmotor, en dat is deze weken reden voor een forse ingreep van menselijke zijde. De kop van het haakvormige schiereiland groeit sneller naar de kust dan verwacht.

Parallel aan het strand is door dit natuurlijke krachtenspel een snel stromende geul ontstaan tussen de lagune en de zee. Vooral bij eb ontstaat een gevaarlijke stroming die in het nakende badseizoen – ondanks een zwemverbod – argeloze recreanten kan verrassen. Ook hebben eb en vloed zand uitgeschuurd waardoor zeer steile oevers zijn ontstaan die gemakkelijk kunnen instorten.

De Provincie Zuid-Holland besloot daarom onlangs deze geul hardhandig te dichten door stenen te storten en deze met zand af te dekken. Er is een nieuwe verbinding gegraven die haaks op het strand staat om de uitwisseling van water, voedingsstoffen en zeeleven met de lagune en de daarmee kraamkamerfunctie te garanderen.

‘Bouwen met de natuur’ dus, maar tot op zekere hoogte. De provincie nam het besluit onder meer op aanraden van de vrijwillige reddingsbrigades. De reddingsbrigade van ’s Gravezande, Monster en Den Haag dekken met in totaal honderd goed getrainde vrijwilligers de veiligheid van strand bij de Zandmotor af. ‘Er zijn geen incidenten waargenomen, en dat willen we graag zo houden’, zeggen Stefan Scholtes en Tom Ouwerling van de ’s Gravenzandse Vrijwillige Reddingsbrigade. ‘Bij laag water loopt de lagune via de geul leeg en dat gebeurt met een forse stroomsnelheid.’

Scherpe afspraken

Net als bioloog Linnartz zeggen ook Scholtes en Ouwerling dat de kust als gevolg van de Zandmotor elke dag verandert. ‘Mede daardoor zijn we professioneler geworden en staan afspraken met beide andere reddingsbrigades op papier. Ook met de Koninklijke Nederlandse Reddingsmaatschappij die de veiligheid verderop in zee garanderen, hebben we scherpe afspraken’, zeggen de brigadisten. De reddingsbrigade baseert zich niet alleen op ervaring. ‘We krijgen ook inzage in de monitoringgegevens van Deltares en het bedrijf Shore Monitoring. Wij plukken daar de vruchten van.’

Over dat hele kleine stukje experimenteel Nederland gaan behoorlijk veel instanties. Officieel eigenaar is het rijk (om precies te zijn het Rijks Vastgoed Ontwikkelingsbedrijf RVOB). Het rijk gaat ook over het veiligheidsniveau van de kustlijn met betrekking tot overstromingen. De provincie is de beheerder van de Zandmotor en huurt de grond voor het symbolische bedrag van 1 euro. Rijkswaterstaat en de provincie zijn de initiatiefnemers van de Zandmotor. Rijkswaterstaat was opdrachtgever voor de aanleg, voert de regie over het experiment en is ook opdrachtgever voor de monitoring die wordt uitgevoerd door onderzoeksinstituut Deltares en het bedrijf Shore monitoring. Voor de duinen daarentegen is hoogheemraadschap van Delfland verantwoordelijk.

De veiligheid op het strand is weer een andere competentie. In eerste instantie zijn twee betrokken gemeenten Monster en Den Haag daarvoor verantwoordelijk. Zij onderhouden daartoe beiden een vrijwillige reddingsbrigade. De veiligheid van sporters als de kitesurfers is een beetje een grensvlak. In zee is de Koninklijke Nederlandse Reddingsmaatschappij (KNRM) verantwoordelijk, terwijl de Kustwacht een taak heeft als er schepen in de buurt komen.

Bij de provincie Zuid-Holland moet projectleider Koen Oome dezer dagen veel vragen beantwoorden over de turbulente ontwikkeling van de Zandmotor. ‘De afsluiting van de geul was noodzakelijk’, zegt hij. ‘Het klopt dat er momenteel een zwemverbod van kracht is voor de Zandmotor, maar dat willen we op zoveel mogelijk plaatsen opheffen zodra het mogelijk is.’ Die geul, zegt Oome, was wel voorzien maar volgens de modellen pas na drie tot vijf jaar. ‘En dus niet na al één jaar voordat de Zandmotor zijn eerste badseizoen ingaat. De extra inzet van de reddingsbrigades is pas in juli volledig operationeel.’

Oome rept van een voorbeeldige bestuurlijke samenwerking tussen de betrokken instanties. ‘Het besluit om de geul te dichten kwam naar voren in het beheerdersoverleg van gemeenten, provincie, Rijkswaterstaat, Veiligheidsregio, reddingsbrigades, Zuid-Hollands Landschap en Wereld Natuurfonds.’

Opmerkelijk is dat Deltares, mede verantwoordelijk voor de voorspellende modellen en de monitoring, niet is gekend in het besluit. ‘Het ontstaan van de geul is voorspeld, en elke kustmorfoloog kan vertellen dat de geul ook weer zal verdwijnen’, zegt professor Huib de Vriend, hoogleraar Ecologie en Waterbouw aan de TU Delft en directeur Kennis van Deltares. ‘Vooral het dichten van de geul met stenen is een gruwel. Dat trekt weer een nieuwe geul aan waardoor er juist een nog gevaarlijker stroming ontstaat, zoals we die kennen bij strandhoofden’, aldus de wetenschapper. De Vriend geldt als een de founding fathers van de Zandmotor en bouwen met de natuur.

Blamage

Ook het graven van de nieuwe geul is zonder overleg met kustmorfologische specialisten gegaan. ‘De nieuwe geul had meer parallel aan het strand moeten lopen. Deze geul zal dichtraken of parallel aan strand keren’, aldus De Vriend. ‘Het besluit om stenen te gebruiken, komt mij paniekerig over en is een blamage voor het experiment Zandmotor.’

Hij kan zich voorstellen dat de stroming gevaarlijk wordt bevonden, ondanks een zwemverbod. ‘Dan hadden ze bij kentering met een shovel met zand een dam in de geul kunnen schuiven.’ De Vriend vindt het bestuurlijk overleg juist niet goed geregeld. ‘Men heeft voorgesteld om een stuurgroep te vormen met naast bestuurders deskundige adviseurs erin. Daar is nooit meer iets van gehoord.’

Bij de provincie benadrukt Koen Oome dat de afsluiting ‘mogelijk tijdelijk’ is. ‘Alles is nieuw en we moeten met elkaar ervaring opbouwen over de precieze werking van de Zandmotor’, aldus de projectleider. ‘Veiligheid staat voorop. We wilden in elk geval voor de opening van het badseizoen, 15 mei, geen risico lopen. Als de geul voldoende is aangezand, worden de stenen weer verwijderd. Met een shovel een berg zand als dam in de geul schuiven, was helaas niet mogelijk. Daarvoor was de stroming te sterk.’

Hoogheemraadschap van Delfland heeft geen mening over het volstorten van de geul met stenen. ‘Beheer en onderhoud zijn een verantwoordelijkheid van provincie en Rijkswaterstaat’, meldt het hoogheemraadschap. Rijkswaterstaat erkent dat het dichtstorten met hard materiaal een ingreep betekent in het natuurlijke proces. ‘Veiligheid staat echter voorop’, zegt woordvoerder Ursula Neering van RWS. ‘Vanwege het grote openbare belang in verband met de start van het badseizoen heeft de provincie besloten niet te wachten op het vanzelf verzanden van de geul, maar de geul te dichten met stenen.’

Rijkswaterstaat is strenger dan de Provincie. ‘Wij zijn daarin meegegaan en hebben een vergunning afgegeven op voorwaarde dat de stenen weer worden verwijderd zodra er een stabilisatie van de situatie is. Dat is uiterlijk voor het begin van het nieuwe stormseizoen in oktober het geval.’

Lol

Wijzen deze perikelen rond een geul er niet op dat het wellicht te hard gaat met de Zandmotor? Loopt de motor straks droog, of komt hij ver voordat de beoogde twintig jaar zijn verstreken zonder brandstof te staan? ‘Dat zand is niet zomaar weg’, reageert Oome. ‘Het ligt verspreid langs de kust. We hebben na afloop minstens dertig hectare permanent nieuw land, vooral in de vorm van bredere duinen. En al die jaren hebben waterrecreanten, wandelende natuurminnaars, vogelaars en badgasten lol van gehad van het tijdelijke land.’

Bioloog Leo Linnartz maakt nog maar eens een ronde over de steeds veranderende zandvlakte. ‘Natuurlijk vormen die stenen een dissonant’, zegt hij, ‘maar de zee heeft zelf al weer nieuwe openingen gemaakt.

Naast de door de provincie gegraven geul heeft de zee een nieuwe doorbraak gemaakt. Er blijft veel dynamiek in het water in de lagune. Tegelijk met beide nieuwe openingen is de stroomsnelheid verminderd en dus veiligheid voor badgasten vergroot. Ondertussen gaat het spel van zand, zee en wind onverminderd voort en zijn er nieuwe eilandjes ontstaan.’ 

Correctie uit BB13: Monster is een onderdeel van de gemeente Westland. Abusievelijk werd in BB12 in het verhaal over de Zandmotor vermeld dat Monster een afzonderlijke gemeente was.