Polderen voor de witsnuitlibel

'Het lijkt op een trampoline', roept iemand. 'Nee, een waterbed.' Onlangs maakte een Statencommissie van de provincie Overijssel kennis met het trilveen in de Wieden. Uit de stukken weten ze dat dit gebied dankzij deze unieke vegetatie de Natura 2000-status heeft. Maar met het werkbezoek konden ze ook de speciale eigenschappen van het veen ervaren.

 

Michiel van der Weide, projectleider voor het beheerplan Wieden Weerribben laat mensen graag 'zijn' gebied zien. 'De weidsheid, de schoonheid, laat ze dat vooral beleven.' Je moet de discussie over Natura 2000-gebieden niet voeren op basis van soorten, weet Van der Weide. Want leg maar eens uit wat de waarde is van een witsnuitlibel. De waarde van zo'n prachtig gebied als de Wieden ziet iedereen in. Maar hoeveel mag het trilveen kosten, hoeveel beperkingen willen we opleggen om bijvoorbeeld de purperreiger te beschermen?

 

Omkering

 

Nederland heeft 162 Natura 2000-gebieden aangemeld, dit zijn beschermde Europese natuurzones opgezet door de lidstaten. In de conceptaanwijzing staat een opsomming van de natuurdoelen, compleet met streefcijfers voor populatiegrootte voor de fauna, en ook de precieze gebiedsgrenzen zijn daarin vastgelegd. Het idee was dat het ministerie eerst de definitieve gebieden zou aanwijzen en dat daarna beheerplannen worden gemaakt.

 

In de beheerplannen staat precies aangegeven welke maatregelen er genomen worden, maar ook hoe bestaande economische activiteiten worden ingepast. Daarbij komt de botsing tussen ecologie en economie duidelijk in beeld. De provincies wilden daarom per se de mogelijkheid inbouwen om zelf de natuurdoelen of gebiedsgrenzen aan te passen. Ze hebben die ruimte nodig om te kunnen 'polderen' en belangentegenstellingen te overbruggen zonder meteen vast te zitten aan stringente aanwijzingen vanuit het ministerie.

 

Minister Verburg (Landbouw, Natuur, CDA) ging tijdens een debat met de Kamercommissie eind februari uiteindelijk akkoord met deze 'omkering' voor de gebieden waar de provincies het voortouw nemen. De aanwijzing voor rijksnatuurgebieden gaat op de oude manier. Voor de nieuwe provinciale werkwijze stelt zij nu wel zeer strikte voorwaarden. Elke provincie die wil 'omkeren' moet een bestuursovereenkomst tekenen met resultaatverplichting: september 2009 moet het beheerplan er liggen, anders wijst Verburg alsnog eerst aan. De minister wil niet in de problemen komen met Brussel. In 2010 moeten daar alle definitieve aanwijzingen binnen zijn. Inmiddels is duidelijk dat alle provincies kiezen voor de 'omkering', maar over de precieze inhoud van de bestuursovereenkomsten wordt nog onderhandeld.

 

Vijftig reigers

 

Ondernemers en de boerenorganisaties reageren verheugd. De natuurorganisaties zijn absoluut niet blij. Zij vinden dat de suggestie wordt gewekt dat er toch wat met de doelstellingen kan worden gesjoemeld, zo van: dan maken we toch een leefgebied voor dertig purperreigers in plaats van vijftig. Volgens Patrick Nuvelstijn van Natuurmonumenten kan dat helemaal niet.

 

'Nederland heeft als geheel de verantwoordelijkheid voor dat streefgetal van vijftig. Als je zegt: doe in de Wieden maar twintig minder, dan moeten er elders twintig bij.' Maar dat soort veranderingen in doelstellingen wil gedeputeerde Piet Jansen van Overijssel ook niet. 'Ik heb maar een klein gaatje nodig', zegt Jansen, een van de pleitbezorgers van de omkering. 'Ik wil een beetje ruimte om een goed beheerplan te kunnen maken. Wij zullen werken alsof de doelen en grenzen vaststaan, maar als die niet haalbaar zijn, dan hebben we de mogelijkheid ze bij te stellen.'

 

Jansens keuze is gebaseerd op de eerste ervaringen met het maken van een beheerplan voor het gebied Wieden en Weerribben, waar in maart 2006 een pilot van start ging. Hier werd begin jaren negentig een ' gebiedsperspectief' opgesteld waarmee 1500 hectare landbouwgrond wordt omgezet in natuur, zogenaamde nieuwe natuur. Dit met de afspraak dat er geen beperkingen komen voor de resterende agrariërs. Nu komt een deel van deze grond binnen de Natura 2000-grenzen te liggen.

 

Natura 2000-gebieden hebben een zogenaamde externe werking: als er buiten het natuurgebied iets gebeurt dat niet goed is voor de beschermde soorten, dan moeten er maatregelen volgen. Het zou dus wel tot beperkingen voor de overgebleven boeren kunnen leiden. LTO Noord vindt dat een schending van de oude afspraak, wat voor de provincie Overijssel een aanleiding was om zich hard te maken voor de omkering. Mochten er namelijk echt problemen ontstaan rond deze stukjes nieuwe natuur, dan kan de grens achteraf nog gewijzigd worden.

 

Spookverhalen

 

Het beheerplan voor de Wieden Weerribben is nog niet af, maar er is al wel een werkdocument. Daaruit blijkt dat de spookverhalen rond Natura 2000 ('alles op slot') geen realiteit worden, al zijn in dit concept nog geen maatregelen aangekondigd om de twee grootste problemen - de waterkwaliteit en de ammoniakuitstoot - aan te pakken. Verhalen dat er nooit meer geschaatst kan worden in de Weeribben, blijken onzin. Projectleider Van der Weide: 'De boodschap is dat alles door kan gaan, alleen soms een beetje anders.' Zo is er bijvoorbeeld wel een zonering voor de waterrecreatie voorgesteld. 'Voor de broedvogels heb je in een bepaald gebied rust nodig in de juiste periode. Dat betekent dat we in ongeveer tien procent van het totale gebied geen waterrecreatie willen. De rest van het gebied blijft vrij toegankelijk. Het trilveen heeft geen last van langsvarende kano's.'

 

Een ander voorbeeld is het rietsnijden. In het voorstel staat niet dat er alleen riet mag worden gesneden in de zomer, zoals verschillende media onlangs op hoge toon meldden - als voorbeeld van de rigiditeit van Natura 2000. Wel is er het voornemen om beter rekening te houden met het broedseizoen (voorjaar). In die periode is rust belangrijk en wordt geen riet gesneden. Ook is afgesproken dat er meer overjarig riet blijft staan. Van der Weide: 'De overvliegende roerdompen of bruine kiekendieven moeten op het juiste moment wel geschikt nestelgebied zien liggen, anders vliegen ze door.'

 

Natuurlijke filter

 

De aanvechting om de natuurdoelen stevig af te zwakken, heeft zich nog bij niemand voorgedaan. Van der Weide: 'Je moet maximale energie steken in de zoektocht naar maatregelen voor de natuur, zonder beperkingen voor economische activiteiten.' Van der Weide verwacht dat deze zomer het beheerplan af is, behalve dan het heikele punt van de ammoniak-uitstoot (zie kader). Het waterschap Reest en Wieden is aan het uitzoeken hoe het fosfaatgehalte in het water teruggedrongen kan worden. Jan Supèr, afdelingshoofd onderzoek en planvorming: 'We denken aan natuurlijke filters om het gebied heen. Het is niet gemakkelijk, alle gemakkelijke maatregelen zijn al zijn genomen. Tachtig procent van de fosfaat komt van de landbouwbedrijven. Bij Natura 2000 is het uitgangspunt dat bestaande functies blijven. Dus het is een lastige opgave, de uitweg ligt in het temporiseren. We komen er wel, maar niet zo snel.'

 

Een Natura 2000-beheerplan geldt voor zes jaar, maar de einddoelen hoeven niet in die termijn worden bereikt. Dit betekent dé uitweg bij moeilijke beslissingen. Ondanks dat de gewenste waterkwaliteitsverbeterinig dan op zich laat wachten, vindt Menno Huge, namens Natuurmonumenten betrokken bij het beheerplan Wieden Weerribben, Natura 2000 toch een grote stap vooruit: 'In Natura 2000 wordt het natuurbelang heel serieus genomen. Het is een afspraak om echt te proberen de afgesproken soorten te behouden. Vergeet niet dat de biodiversiteit hier nog steeds achteruit kachelt. Ook in de Wieden zijn er de afgelopen jaren nog drie plantensoorten uitgestorven: het geelhartje, de sierlijk vetmuur en de tweehuizige zegge.'

 

Natura 2000

 

Met Natura 2000 moeten op basis van Europese regelgeving, de leefgebieden van kwetsbare planten en vogels worden verbeterd. Er zijn 162 Natura-gebieden in Nederland. Voor 116 is inmiddels een concept-aanwijzingsbesluit met daarin de gebiedsgrenzen en de te behalen doelstellingen voor biodiversiteit. Voor drie gebieden is er nu een definitieve aanwijzing: Voornes duin, duinen Goeree/Kwade Hoek en de Voordelta. Voor geen van de gebieden is het beheerplan af. Afhankelijk van wie eigenaar van de grond (of het watergebied) is, neemt het rijk of een provincie het voortouw voor het maken van een beheerplan.

 

Beheer stuit op ammoniak

 

Projectleider Michiel van der Weide van het pilotproject in de Wieden en Weerribben verwacht dat deze zomer het beheerplan klaar is, behalve op het punt van ammoniak. Ook in de Peel, de andere pilot, waar het ministerie van LNV het voortouw neemt voor het beheerplan, is de ammoniakproblematiek tot nu toe een onneembare horde, vertelt projectleidster Jacqueline Jonkers. Een onderzoeksadviesbureau is op dit moment aan het werk om een oplossing te vinden.

 

In bijna alle natuurgebieden is het ammoniakgehalte in de lucht te hoog. Dat wordt maar deels veroorzaakt door agrarische bedrijven in de buurt, de rest is afkomstig van de ammoniakdeken die over Nederland hangt door het verkeer, industrie en landbouw elders. Zo is in de Wieden en de Weerribben 85 procent zogenoemde achtergronddepositie, en maar 15 procent uitstoot van de lokale bedrijven. De minister gaf tijdens het Kamerdebat in februari aan dat de beheerplannen soelaas moeten bieden. Gedeputeerde Piet Jansen (CDA) van Overijssel: 'Het kan niet zo zijn dat alle rundveebedrijven rond de Weerribben op slot moeten.'

 

Jansen gaat samen met de andere provincies actie ondernemen. 'Wij willen binnen een half jaar weten wat het ministerie hieraan gaat doen. Ondertussen vind ik wel dat we ook zelf aan het werk moeten gaan en in de beheerplannen dit probleem moeten aanpakken. Want een aandeel van 15 procent door de omringende bedrijven, zoals in de Wieden en Weerribben, is toch behoorlijk.' Begin maart werd een motie van CDA-Kamerlid Riekus Jager aangenomen waarin wordt gesteld dat individuele boeren en ondernemers rond natuurgebieden geen last mogen hebben van de overschrijding van de depositiewaarde. De natuurorganisaties denken dat die motie in strijd is met de Europese regelgeving en de Natura 2000-regels.