Over het graf heen regeren

Het duurt maanden, soms zelfs jaren voordat een fusie van gemeenten politiek rond is. De feitelijke voorbereiding begint als men het eens is over een herindelingsdatum en soms zelfs al daarvoor - vaak ook daartoe gedwongen doordat ambtenaren vanwege de dreigende opheffing van de gemeente op zoek gaan naar een nieuwe, vaste werkgever.

 

De formele start van de herindelingsprocedure betekent volgens de Wet Arhi (Wet algemene regels herindeling) ook dat de nóg zelfstandige gemeente niet meer de vrijheid heeft om alles te doen wat ze wil. Voor bestuur en ambtenaren is het daarom zoeken of er voorafgaande aan de aanstaande fusie en reorganisatie toch nog leuke dingen voor de inwoners van de op te heffen gemeente gedaan kunnen worden. Al is het maar omdat de gemeenteraad natuurlijk tot op de laatste dag van het zelfstandige bestaan claimt het budgetrecht te hebben.

 

Binnenlands Bestuur nam een kijkje in Lith, Meerlo-Wanssum, Rozenburg en Scheemda, vier gemeenten die op het punt staan te verdwijnen.

 

'Meerlo-Wanssum verdeelt lusten en lasten'

 

Meerlo-Wanssum, 7.660 inwoners, wordt per 1 januari 2010 opgesplitst. Wanssum en de noordelijke dorpen Geysteren en Blitterswijck gaan naar Venray, terwijl Meerlo en de zuidelijke dorpen Tienray en Swolgen samen met de gemeente Sevenum worden samengevoegd met Horst aan de Maas. Hierdoor ontstaan twee gemeenten van veertigduizend inwoners.

 

Het bijzondere aan de herindeling van Meerlo-Wanssum is dat de Limburgse gemeente, die veertig jaar geleden is ontstaan, wordt opgesplitst. Nadat vorig jaar dat besluit tot opheffing van de gemeente werd genomen, moesten bestuurders en ambtenaren zelf gaan uitvinden hoe splitsing werkt, want er zijn geen recente voorbeelden voorhanden.

 

Burgemeester Joep Hahn (VVD): ‘Het valt tegen. Er zijn duizend regelingen en overeenkomsten die we moeten afstemmen. We moeten de begroting splitsen en de lusten en lasten verdelen. We hebben afgesproken dat 54 procent van het geld, goederen, lusten en lasten naar Venray gaat en 46 procent naar Horst aan de Maas. Het is een verdeling die is gemaakt op basis van de oude dorpsgrenzen.’

 

Anders dan een zelfstandige gemeente die als geheel fuseert met een andere gemeente, moet Meerlo-Wanssum naar twee kanten onderhandelen om de positie en de belangen van de eigen inwoners overeind te houden.

 

Hahn: ‘We overleggen met Horst aan de Maas over de zaken die overgaan naar Horst, en met Venray over wat bij Venray komt. Doordat een groter deel van ons bedrijfsleven in de nieuwe gemeente Venray terechtkomt, krijgt Venray meer inkomsten uit OZB erbij. Je kunt dat verrekenen, maar we hebben gezegd dat we dat niet moeten doen. Je kunt overal over discussiëren, maar dat proberen we tegen te gaan.’

 

Wordt er door het huidige bestuur en raad een besluit genomen, dan moet daarover altijd eerst overlegd worden met alle fusiepartners. Hahn: ‘We hebben over de lopende begroting Horst, Sevenum en Venray inzage moeten geven. Dat is hartstikke lastig en het duurt ook een tijdje voordat iedereen dat door heeft.’

 

De colleges van Venray en Horst zijn in de raadszaal van Meerlo-Wanssum op bezoek geweest. Hahn: ‘We hebben de speerpunten geformuleerd van zaken die wij voor Meerlo-Wanssum belangrijk vinden en gerealiseerd moeten worden. De colleges van Venray en Horst hebben in de raadsvergadering beloofd dat ze die speerpunten zullen overnemen. Ze zullen hun best doen. Dat hebben we op de band staan!’

 

Voetbalclub

 

Een van de heikele punten is de realisatie van een nieuw sportcomplex tussen de dorpen Meerlo en Wanssum voor de in 2004 gefuseerde voetbalclub van beide dorpen. Opsplitsen is voor de fusieclub SV United geen optie. Voorzitter Arie Janssen: ‘De vereniging staat als een huis, we hadden 425 leden en begroeten in september ons zeshonderdste lid.’

 

De club heeft ruimte nodig en heeft daarom zijn hoop gevestigd op een nieuwe accommodatie op De Helling tussen Meerlo en Wanssum. Janssen: ‘Het nieuwe sportpark is tot speerpunt benoemd. Planologisch zijn er nog wat hobbels, maar die kunnen genomen worden. Draagvlak is er ook bij de sportclubs in Meerlo, Wanssum en in Blitterswijck dat met ons mee wil doen.'

 

'Geld is het probleem. Het nieuwe sportpark kost 2,6 miljoen euro. De gemeente Meerlo-Wanssum heeft 1,1 miljoen gereserveerd en wij hebben als vereniging zelf in negen weken tijd één miljoen binnengehaald. We komen dus vier ton tekort. Meerlo-Wanssum wil of kan dat niet uit zijn algemene reserve halen en Venray, waar wij straks onder vallen, doet niets. Horst aan de Maas heeft wel vier ton vrijgemaakt voor sportaccommodaties en neemt dus zijn verantwoordelijkheid, maar Venray wil klaarblijkelijk niet.’

 

Dat ziet de fusieclub het liefste verkassen naar het bestaande sportpark in Blitterswijck. De belofte van Venray om alle speerpunten uit Meerlo- Wanssum uit te voeren, vertrouwt Janssen niet. ‘Als je ziet dat Venray niet beweegt, zijn dat loze woorden.’

 

Zijn hoop heeft de voetbalvoorzitter daarom toch nog een keer gevestigd op de eigen gemeenteraad die op 6 juli het college terug kan sturen naar de onderhandelingstafel met Venray. ‘Die raadsvergadering wordt cruciaal, want alles wat daarna wordt besloten, komt niet meer op de begroting voor 2010. En dat betekent dat als de politiek niet instemt, onze gezonde, maar wankele toekomst op het spel komt te staan.’

 

‘Scheemda staat dicht bij de burger’

 

Scheemda, 14.117 inwoners, fuseert per 1 januari 2010 met Reiderland en Winschoten tot de nieuwe Oost-Groningse gemeente Oldambt.

 

Ongeveer halverwege de snelweg van de stad Groningen naar Duitsland wordt het oog automatisch getrokken naar een opvallend groot, rood gebouw in een vlak landschap. Het informatiecentrum van de Blauwe Stad, synoniem voor wonen in een deels onder water gezet voormalig landbouwgebied, schreeuwt om aandacht én geïnteresseerde kopers. Het ontwikkelingsproject moet een impuls bieden aan de economische en toeristische ontwikkeling in Oost-Groningen en is de belangrijkste katalysator voor het ontstaan van de nieuwe gemeente Oldambt.

 

Voor de drie gemeenten in wiens grondgebied de Blauwe Stad ligt, was het geen haalbare kaart om dit project zelfstandig uit te voeren, vond de provincie. Fusie van Scheemda, Reiderland en Winschoten tot een nieuwe gemeente Oldambt is de logische - of zo men wil onvermijdelijke - uitkomst. De bereidheid van de gemeenteraden om die stap te zetten, heeft andere plannen in een stroomversnelling gebracht.

 

Truida Jonkman-Jansen, burgemeester van Scheemda en voormalig wethouder van Lelystad: ‘Met de fusie in aantocht willen we nog een aantal zaken zelf realiseren. Er komt een nieuwe rondweg om de boulevard langs het Oldambtmeer te ontlasten en er komt een nieuwe vaarverbinding van het Oldambtmeer naar Termunten. We wilden dat al langer, maar door de fusie is het versneld. Het gaat om een forse investering, in totaal twintig miljoen euro. Als gemeente investeren we 9,5 miljoen, de rest draagt de provincie bij.’ Want die wilde best in de buidel tasten als beloning voor de fusie.

 

Steunstee

 

Veel financiële ruimte voor nieuw beleid is er in Scheemda niet. De gemeente was in de jaren negentig een artikel 12-gemeente en heeft het nog steeds niet breed. De raad, die zolang de gemeente zelfstandig is zelf wil bepalen wat er nog gebeurt, heeft als duidelijke boodschap meegegeven aan het bestuur dat de lasten voor de inwoners niet mogen stijgen.

 

Op weg naar de fusie per 1 januari 2010 is er vooral voor gekozen om de dienstverlening aan de burgers fors te verbeteren. Ook al wist Scheemda vorig jaar dat het niet lang meer zelfstandig zou blijven, toch werd er gekozen om de dienstverlening verder te professionaliseren.

 

Jonkman: ‘We richten onze dienstverlening zo in dat die zo dicht mogelijk bij de burger staat. Het nieuwe gemeentehuis komt in Winschoten, maar dat duurt nog drie jaar. We hebben gezegd: decentraal wat kan, centraal wat moet. Er wordt daarom in elk dorp een loket ingericht. We noemen dat hier een steunstee. Daar kunnen de mensen terecht voor onderwerpen als zorg, wonen en welzijn, en krijgen ze hulp voor allerlei digitale aanvragen.’

 

Deze dienstverlening dicht bij de burger past in een bredere visie op de dorpskernen van de nieuwe gemeente Oldambt. Jonkman: ‘Sinds duidelijk is dat we gaan fuseren, hebben we gewerkt aan dorpsontwikkelingsplannen waarin alles voor de komende tien jaren is vastgelegd over de sociale, fysieke en ruimtelijke ontwikkelingen in onze dorpen. Reiderland en Winschoten zijn ook met dit soort plannen bezig. De bedoeling is dat de raad van de nieuwe gemeente met deze plannen rekening houdt. Op deze manier kun je toch wat nalaten aan de nieuwe gemeente.’

 

‘Alle Ossenaren werken voor Lith’

 

Lith, 6.700 inwoners, gaat per 1 januari 2011 op in buurgemeente Oss.

 

Het gemeentehuis in Lith ligt er verlaten bij. De afgelopen maanden zijn twee wethouders vertrokken. De een, Harrie Tuerlings, werd burgemeester in Reusel-de Mierden; de ander, Gerard Peters, is nu wethouder in Cuijk. De laatste dertig ambtenaren van de nog zelfstandige gemeente Lith trokken op 1 juni de deur achter zich dicht en verhuisden naar Oss, waarin Lith over anderhalf jaar opgaat.

 

Vanuit het gemeentehuis in Lith worden de inwoners door Osse ambtenaren bediend, onder meer door het vervullen van loketdiensten, zoals de afgifte van paspoorten en het doen van aangiften. Alleen de gemeentesecretaris zit nog in Lith en blijft daar tot de fusie op 1 januari 2011 in functie.

 

De verhuizing van de ambtenaren is in ruim een jaar tijd gerealiseerd. Begin vorig jaar besloot de politiek van Lith dat de gemeente geen zelfstandige toekomst meer had en dat de eerste optie aansluiting bij Oss was. Die gemeente gaf er de voorkeur aan dat de ambtenaren van Lith zo snel mogelijk zouden worden ingepast in de eigen, nieuwe organisatie.

 

Dubbele taak

 

Dennis van Nieuwenhuijzen, voormalig ambtenaar in Lith en als vertegenwoordiger voor CNV Publieke Zaak betrokken bij de afspraken over het inpassen van de Lithse ambtenaren in Oss, hield zich ook na het politieke besluit tot herindeling gewoon bezig met de uitvoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Van Nieuwenhuijzen organiseerde vorig jaar - fusiebesluit of niet - een Wmo-raad in de gemeente Lith, zoals de wet dat voor elke zelfstandige gemeente voorschrijft.

 

Van Nieuwenhuijzen: ‘Deze raad blijft ook functioneren als zelfstandige raad en staat los van het cliëntenplatform in Oss. Het beleid in beide gemeenten verschilt op onderdelen. In Oss is er bijvoorbeeld een ruimhartiger toebedelingsbeleid dan in Lith. De komende tijd gaan we kijken hoe we een aantal beleidsverschillen kunnen harmoniseren.’

 

Van Nieuwenhuijzen voert dat werk pas sinds medio mei uit vanuit het gemeentehuis in Oss, nadat hij per 1 april formeel in Osse dienst is getreden. ‘Tot 2011 werk ik evenals alle andere Osse ambtenaren ook voor de gemeente Lith. Dat is tot dan een zelfstandige gemeente. Dus als er wensen komen vanuit de raad of van het college van Lith zorgen we hier voor de voorbereiding en de uitvoering. Ik werk nu met een dubbele taak. Enerzijds heb ik te maken met de lokale wensen uit Lith en anderzijds doe ik als ambtenaar in Oss het welzijnsbeleid voor de inwoners van Oss.’

 

‘Voor Rozenburg gelden Rotterdamse regels’

 

Rozenburg, 12.680 inwoners, verdwijnt mogelijk per maart 2011 als zelfstandige gemeente en gaat verder als deelgemeente in Rotterdam.

 

Ingekneld tussen Nieuwe Waterweg en het chemischindustrieel complex van de Rotterdamse haven ligt de gemeente Rozenburg. Gemeente én dorp vallen samen sinds Rozenburg in de jaren tachtig zijn buitengebied moest afstaan aan Rotterdam voor de ontwikkeling van Botlek en Europoort. Als het parlement komend najaar groen licht geeft, wordt Rozenburg medio maart volgend jaar een deelgemeente van Rotterdam.

 

‘Als er eind oktober geen groen licht is, is dat voor Rotterdam een reden dat het niet doorgaat’, zegt gemeentesecretaris Cor van den Hoek. De omstreden opheffing van Rozenburg is nog geen gelopen koers. Het draagvlak in de raad van Rozenburg is minimaal, wat beslist meespeelt bij de beslissing in de Tweede Kamer.

 

De herindelingsprocedure is vorig jaar na veel vijven en zessen gestart en dus bereidt Rozenburg zich voor op samenvoeging met de gemeente Rotterdam. In zijn werkkamer vertelt Van den Hoek wat dit nu al betekent: ‘Bijna een kwart van onze taken blijft bestaan, de rest wordt overgenomen door de Rotterdamse diensten en bedrijven. Harmonisatie van regelgeving - zoals dat gebruikelijk is bij een fusie van gemeenten - is voor ons niet aan de orde. Hier worden de Rotterdamse regels geïmplementeerd. Onze regelgeving eindigt in de nacht van 18 op 19 maart volgend jaar.’

 

Voor de inwoners niet direct zichtbaar, maar voor hun dienstverlening wel van belang is dat ter voorbereiding van de opheffing in de begroting van Rozenburg geld is vrijgemaakt om de aansluiting bij Rotterdam te realiseren: bijna zes ton voor informatisering en automatisering en 1,2 miljoen voor extra personeelskosten.

 

Van den Hoek: ‘Je moet flink wat mensen inhuren om het extra werk gedaan te krijgen. Je wordt er niet vrolijk van als je ziet dat mensen vertrekken omdat we niet langer zelfstandig blijven. Er zijn al twee afdelingshoofden weg; van de zes bureauhoofden zijn er al twee interim ingehuurd. Ook de jonge honden gaan weg. Die willen liever generalist zijn in een kleine gemeente dan specialist in het grote Rotterdam. We moeten dus nu al een beroep doen op behoorlijk wat interimpersoneel, onder meer uit Rotterdam om een aantal taken uit te voeren.’

 

Niet chic

 

Sinds de start van de herindelingsprocedure heeft de gemeenteraad - ook al is de gemeente nog zelfstandig - niet meer de vrijheid om het eigen geld uit te geven. Voor de burgers van Rozenburg betekent de aanstaande herindeling bijvoorbeeld dat de bouw van een nieuw multifunctioneel centrum nog onzeker is. Daarvoor moet Rotterdam en de provincie goedkeuring geven, maar Van den Hoek verzekert dat bindende afspraken zijn gemaakt.

 

‘We hebben met Rotterdam afgesproken dat ons geld daarvoor is geoormerkt. De gemeenteraad van Rotterdam zou een andere beslissing kunnen nemen, maar het zou niet chic zijn als dat zou gebeuren. Ik verwacht dan ook dat Rotterdam de afspraken uitvoert en dit centrum er komt.’

 

Een pikante kwestie betreft de afkoopsom die Rozenburg in 1987 van het Rijk kreeg voor het afstaan van driekwart van zijn buitengebied aan Rotterdam voor de ontwikkeling van Botlek en Europoort. Rozenburg liep hierdoor forse (belasting)inkomsten mis en werd daarvoor gecompenseerd met een afkoopsom van omgerekend 25 miljoen euro. Die staat op een speciale rekening geblokkeerd bij de Bank Nederlandse Gemeenten.

 

Van den Hoek: ‘Die afkoopsom is ons eeuwigdurend toegekend en in de herindelingsprocedure is afgesproken dat dit geld is geoormerkt als bezit van Rozenburg. Om te voorkomen dat we als deelgemeente met een andere verdeelsleutel te maken krijgen, hebben we afgesproken dat onze begroting van 2009 als uitgangspunt dient voor de begroting in 2010 als deelgemeente.’

 

De aanstaande samenvoeging met Rotterdam levert Rozenburg nu al voordelen op. ‘Bij het aanbesteden van zaken kunnen we al gebruik maken van de expertise van Rotterdam. Dat scheelt ons klauwen met geld.’ De gemeentesecretaris erkent dat de neiging om nu al een beroep te doen op Rotterdam wringt met het gevoel van zelfstandigheid.

 

‘Je wilt tot de laatste dag zelfstandig blijven. Daarom passen we er ook voor op om te snel een beroep te doen op Rotterdam. Zolang je zelfstandig bent, geef je zelfstandig sturing aan de inrichting van je gemeente. Als deelgemeente kan dat straks niet meer. Daarom is het wel jammer dat er nooit een referendum is gehouden. Dan had je toch kunnen peilen wat de inwoners ervan vinden.