Hoe kan een gemeente of provincie ruimtelijk sturen?

Door de energietransitie raakt het elektriciteitsnet steeds voller. Er wordt meer elektriciteit duurzaam opgewekt en de elektrificatie van huishoudens en bedrijven leidt tot een toenemende vraag naar elektriciteit. Waar het elektriciteitsnet aan haar grenzen zit, moet het net voor nieuwe aansluitingen uitgebreid worden. Dit kost tijd (en geld) en aanvragers komen op een wachtlijst. Dit heeft een negatieve impact op het vestigingsklimaat, beperkt ruimtelijke ontwikkelingen en vertraagt de energietransitie op lokaal niveau. Daarom is het van belang dat er op korte termijn gezocht wordt naar mogelijkheden om te sturen op netinpassing. Wat kan een gemeente of provincie doen om ruimtelijk te sturen op netinpassing? Kunnen zij hun juridisch instrumentarium inzetten?

Duurzame energie opwekken

In opdracht van RVO onderzochten Rosalinde Siewers, Ivo Westra, Marko Marskamp en Eefje Remijn de mogelijkheden en instrumenten voor decentrale overheden, om ruimtelijk te sturen op het beter benutten van de bestaande netinfrastructuur en netcapaciteit. Hun conclusie: provincie en gemeente hebben mogelijkheden om ruimtelijk te sturen, mits dit vanuit het ruimtelijk belang gemotiveerd is.

Kansen en aandachtspunten

Netbeheerders zijn op grond van de Elektriciteitswet 1998 (E‑wet) verplicht nieuwe functies aan te sluiten op het elektriciteitsnet. Dit gebeurt vooralsnog op een ‘first come, first serve’ basis. Hierdoor wordt geen rekening gehouden met ruimtelijk belangen bij nieuwe functies die vragen om een netaansluiting. Zowel de gevolgen als de aanpak van netinpassing zijn een ruimtelijk vraagstuk en raken daarmee aan gemeentelijke en provinciale belangen. Echter, de vraag is in hoeverre de energiewetgeving, en de rol die daarin is toebedeeld aan netbeheerders, toelaat dat provincies en gemeenten ruimtelijk sturen op (aspecten van) het elektriciteitsvraagstuk. De wetgever biedt ruimte aan provincie en gemeente om regels te stellen over onderwerpen die raken aan de energievoorziening, maar niet voor zover dit vanuit het belang van de energievoorziening gemotiveerd is.

E‑wet

In de E‑wet is bepaald dat het elektriciteitsnet onder het beheer valt van netbeheerders. Op grond van artikel 83 mogen provincie en gemeente geen regels stellen over de opwek, het transport en de levering van elektriciteit. Deze beperking ziet op regulering in het belang van de energievoorziening. De regelgevende bevoegdheden in het belang van ruimtelijke ordening of andere belangen worden hiermee niet beperkt. Opslag valt buiten de scope van de E‑wet, waardoor gemeente en provincie ook in het belang van de energievoorziening hierop ruimtelijk kunnen sturen. De Energiewet, die nog in voorbereiding is, zal hierin naar verwachting geen verandering brengen.

De Wet ruimtelijke ordening (Wro) biedt gemeenten en provincies instrumentarium om op de lange en korte termijn te sturen op netinpassing. Het instrumentarium van de Wro kan worden ingezet in het belang van een goede ruimtelijke ordening. Het gebruik van het juridisch instrumentarium dient gebaseerd te zijn op beleid. In de beleidscyclus worden de juridische instrumenten in samenhang ontwikkeld en ingezet. Beleidsontwikkeling is dus een belangrijke voorwaarde voor de inzet van het ruimtelijk instrumentarium. De omgevingsvisie is, vooruitlopend op de Omgevingswet, een belangrijk instrument waar dit beleid kan worden samengebracht.

Privaatrechtelijk sturen

Er kan ook via het privaatrechtelijke spoor ruimtelijk gestuurd worden op netinpassing. Dit kan via een aanbesteding bij grondverkoop of het maken van afspraken rondom ontwikkelingen. Ook hier biedt beleidsontwikkeling een belangrijke grondslag voor het ruimtelijk motiveren van bepaalde criteria en voorwaarden die toezien op netinpassing. Een andere vorm van ruimtelijk sturen is het opstellen van een subsidieregeling die initiatiefnemers faciliteert in hun aanpak van netinpassing.

De Omgevingswet (Ow) treedt 1 januari 2024 in werking en verbreedt de reikwijdte van een goede ruimtelijke ordening (ruimtelijke relevantie) naar een goede kwaliteit van de fysieke leefomgeving. In combinatie met de bredere reikwijdte van de Omgevingswet bieden het omgevingsprogramma, het omgevingsplan en de omgevingsverordening nieuwe mogelijkheden om te sturen op netinpassing. Daarnaast kan met de experimenteerbepaling van art. 23.3 Ow afgeweken worden van de E‑wet.

Handelingsperspectief voor ruimtelijk sturen op netinpassing

Er zijn nog maar weinig voorbeelden van provincies en gemeenten die juridisch sturen op netinpassing. Afgezien van de voornamelijk ruimtelijke overwegingen bij grootschalige opwek en grote energieverbruikers, lijken provincies en gemeenten terughoudend in het ruimtelijk sturen op netinpassing. Juridisch sturen op beter benutten, kan raken aan het belang van de energievoorziening, maar is vanuit ruimtelijk belang steeds vaker nodig. Daarom wordt een handelingsperspectief geboden aan provincies en gemeenten om gebruik te maken van het juridisch instrumentarium waarmee ruimtelijk gestuurd kan worden op netinpassing.

Stel beleid op

Ontwikkel beleid gericht op het ruimtelijk sturen op netinpassing. Dit beleid kan worden opgenomen in de omgevingsvisie en/of omgevingsprogramma, die fungeert als grondslag voor het stellen van regels in een omgevingsverordening of omgevingsplan.

Maak gebruik van het juridisch instrumentarium

Ondanks de beperkingen die voortvloeien uit de E‑wet, hebben gemeenten en provincies een ruimtelijke instrumentarium waarmee gestuurd kan worden op netinpassing. Denk hierbij aan het opnemen van voorwaarden voor cable pooling in een omgevingsvergunning, het voorschrijven van opslag bij grootschalige opweklocaties en het aanwijzen van locaties voor vestiging van grootschalige opwek en grootverbruikers.

Experimenteer

Benut de experimenteerbepaling van de Omgevingswet om af te wijken van artikel 83 E‑wet. Dit biedt nieuwe mogelijkheden om oplossingen voor netinpassing juridisch te borgen.

Om te beoordelen welke instrumenten ingezet kunnen worden, kan het volgende stroomschema helpen.