De lastige weg naar aardgasvrij

Deze maand vernam een twintigtal gemeenten dat ze zijn geselecteerd voor de tweede tranche van het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW). Wat zijn de lessen van hun voorgangers in de eerste ronde? Wethouders van drie pionierende gemeenten blikken terug en vooruit.

Ervaringen van drie pionierende gemeenten

Utrecht: ‘Er is geen quickfix’
‘We zijn begonnen in Overvecht-Noord, een wijk met veel corporatiebezit’, zegt de Utrechtse wethouder energie Lot van Hooijdonk (GroenLinks). ‘De flats uit de jaren zestig waren toe aan groot onderhoud. Ook bleken sommige gasleidingen in dusdanig slechte staat dat ze voor 2025 moesten worden vervangen. Een groot aantal huizen is al op de stadsverwarming aangesloten’, aldus Van Hooijdonk. ‘Die bewoners gebruiken het gas alleen nog om te koken.’

Toch blijkt het lastig bewoners mee te krijgen. Van Hooijdonk: ‘Dit is een transitie waarbij je bij mensen achter de voordeur komt. Het komt dan ineens heel dichtbij.’ Volgens haar is het daarbij essentieel dat de bewoners er financieel niet op achteruit mogen gaan, de beloofde kostenneutraliteit uit het Klimaatakkoord. ‘Anders heb ik als wethouder een moeilijk verhaal. Dat kunnen wij als gemeente niet veranderen, daar moet het rijk mee aan de gang. Ik weet dat collega’s bij andere gemeenten zich in de steek gelaten voelen door de rijksoverheid. Want wij staan in de zaaltjes de energietransitie te verdedigen tegenover de bewoners.’

Los van die principiële discussie zijn er volgens Van Hooijdonk de afgelopen twee jaar in Overvecht-Noord bergen werk verzet. ‘De kookgastransitie hebben we vanwege de slechte gasleidingen versneld aangepakt. Dan heb je het wel over 4.400 woningen. We zijn nu met de corporaties en netbeheerder Stedin bezig om consortia in te richten die bewoners ontzorgen en een betaalbaar alternatief voor gas bieden. Ook klankbordgroepen van bewoners en maatschappelijke organisaties schuiven aan. Overvecht-Noord is een cultureel diverse wijk. Sommige wijkbewoners spreken de taal niet goed of hebben andere zorgen. Dan is het belangrijk dat maatschappelijke partners ons steunen.’

Wijkbreed werd het beste alternatief voor gas onderzocht. ‘Op dat punt zijn we nu veel wijzer dan twee jaar geleden’, zegt Van Hooijdonk. ‘Met de uitkomsten willen we in het najaar Overvecht-Noord in, om er met bewoners over te spreken en te bekijken onder welke condities het voor hen een prettig alternatief zou zijn. In de loop van 2021 volgt een besluit, als onderdeel van het wijkuitvoeringsplan uit de Transitievisie Warmte.’ Daarop vooruitlopend wordt al volop geïnvesteerd in de kwaliteit van woningen. ‘Corporaties doen dat, maar er zitten ook particuliere koop woningen in de wijk. We onderzoeken hoe we die bewoners kunnen helpen met een collectieve inkoop, om zo samen hun huizen te verduurzamen.’

De gemeente werkt in een projectteam samen met de corporaties en Stedin. Ook energieleverancier Eneco maakte er aanvankelijk deel van uit. Van Hooijdonk: ‘Die zijn er in goed overleg uitgestapt omdat zij als uitbater van de stadsverwarming hun rol zuiver wilden houden. Je zag in de loop van de tijd het zwaartepunt meer en meer naar de gemeente verschuiven. Wij zijn volgens het Klimaatakkoord ook de lokale regisseur. Een gemeente is het best in positie om de uiteenlopende belangen af te wegen. Je moet de samenwerking goed houden, maar hebt ook doorzettingsmacht nodig.’

Terugblikkend op de eerste twee jaar constateert Van Hooijdonk allerlei kwesties waar je van tevoren niet bij stilstaat. ‘Het feit dat een gemeente en een netbeheerder niet zomaar data mogen delen, bijvoorbeeld. Het heeft best lang geduurd voordat we wisten hoe alle huizen werden verwarmd. Ook de samenwerking met andere partijen was een zoektocht.

Wanneer betrek je bijvoorbeeld de bewoners? Hoe vroeger je het doet, hoe minder antwoorden je hebt. Doe je het te laat, dan voelen ze zich overgeslagen in het voortraject.’ Heeft ze tips voor andere gemeenten om dergelijke valkuilen te omzeilen? ‘De energietransitie is een reis die je als gemeente zelf moet maken. Er zit geen quickfix tussen, geen truc van een andere gemeente die je precies zo kunt herhalen.’

Hengelo: ‘We wilden voorop lopen’
‘We waren al gestart zo’n achthonderd huizen in Hengelo te verduurzamen met een warmtenet’, zegt wethouder Claudio Bruggink (duurzaamheid, D66). ‘Het Programma Aardgasvrije Wijken bood ons mooie kans voor een vervolgwijk.’ Het was zeker geen laaghangend fruit, haast hij zich erbij te zeggen. ‘De Nijverheid is een ingewikkelde wijk qua sociale samenhang en het betreft honderd jaar oude huizen. Maar we wilden als gemeente voorop lopen, dingen leren.’ ‘Inwoners van de Nijverheid zijn niet van plan om hun vertrouwde aardgas zomaar te verruilen voor een warmtenet’, vult transitiemanager Remko Cremers aan. ‘Ze hebben er vaak de middelen niet voor. Een grote groep heeft nu al moeite de energierekening te betalen.

Aan de andere kant: eigenlijk zijn ze er dus juist bij gebaat om snel van het aardgas af te gaan en hun woning te verduurzamen. Dit voorkomt een onbetaalbare energierekening in de toekomst.’ Hengelo zette in op twee parallelle trajecten. In de eerste plaats een inhoudelijke route om tot een sluitende businesscase voor een warmtenet voor de Nijverheid te komen.

‘Best ingewikkeld’, stelt Bruggink. ‘We maken er nu wel meters in.’ Daarnaast loopt een continu participatietraject. ‘Met enquêtes hebben we in kaart gebracht wat er speelt en zijn er deelprojecten opgestart, bijvoorbeeld isolatieprogramma’s in de wijk. Met name als het traject wat langer duurt dan gepland, zul je steeds meer tijd in het wijkcontact moeten investeren. Om te voorkomen dat de energie uit de wijk weg ebt.’
‘Daarin zijn we ook van anderen afhankelijk’, benadrukt Cremers. ‘Er zijn in het Klimaatakkoord afspraken gemaakt over woonlastenneutraliteit. Daar rekenen bewoners op. Ook wil je als gemeente in juridisch opzicht meer stokken achter de deur voor als mensen niet mee willen. Zolang die stokken er niet zijn, blijft het bij energieambities in plaats van harde getallen.’ Toch ziet Bruggink een duidelijke meerwaarde van hun deelname aan het programma. ‘Je merkt het aan het traject voor de Transitievisie Warmte. Dat is voor ons geen abstract stuk meer. Het onderwerp leeft in Hengelo.’

Stemt twee jaar proeftuin hem positiever of negatiever over de energietransitie? ‘Realistischer’, antwoordt Bruggink behendig. ‘Je begint heel ambitieus, maar je komt onderweg veel nieuwe vraagstukken tegen.’ ‘Participatie kost veel tijd’, geeft Cremers als voorbeeld. ‘Dat traject is veel intensiever dan we vooraf hadden ingeschat.’ Juist ‘open communicatie’ noemt zijn wethouder cruciaal voor het slagen van de proeftuin. ‘Zowel naar bewoners, naar stakeholders als naar de raad. Begin daar al zo vroeg mogelijk mee, ook als je het zelf allemaal nog niet zo weet. Dan vertel je iedereen maar wat de dilemma’s zijn.’

Andere tips? ‘Combineer het gebiedsgericht met andere opgaven. In de Nijverheid moeten ook de lantarenpalen worden vervangen. We wachten daar nu mee tot de aanleg van het warmtenet.’ In Hengelo blijkt daarbij nauwe samenwerking met de corporatie cruciaal voor het creëren van knowhow, draagvlak en slagkracht.

In plaats van als een transitie zouden gemeenten het moeten aanpakken als een operatie, vindt Cremers. ‘Daardoor verloopt het proces gestructureerder, met minder discussie over technische alternatieven. In de media dook een discussie op over waterstof. De perfecte oplossing: je hoeft niets aan je woning te doen, morgen beschikbaar.

Het tegendeel is waar: financieel, juridisch én technisch niet haalbaar. Maar toch hebben we er een jaar last van gehad want in de hoofden van de bewoners leek het een gangbare techniek. Idem de discussie over biomassa. Dan zou je willen dat het rijk meer van zich laat horen, met een duidelijke kernboodschap en met systeemkeuzes, zodat je als overheden echt schouder aan schouder staat. Zeker, de gemeenten zijn aan zet bij de energietransitie, maar het rijk moet ons het instrumentarium en de randvoorwaarden verstrekken. Zolang die niet op orde zijn, wordt het voor ons heel ingewikkeld.’

Nagele: ‘Het dorp heeft de regie’
‘Nagele is een bijzonder dorp’, zegt wethouder Marian Uitdewilligen (Dorpen, CDA) van de gemeente Noordoostpolder. ‘Toen het in de jaren vijftig werd gebouwd, gold het dankzij het ruimtelijk ontwerp door vooraanstaande architecten als modernste dorp van Europa. Een toonbeeld voor de verheffing van arbeiders. De afgelopen decennia verloederde Nagele een beetje. Daarom zijn we een programma begonnen om het dorp te revitaliseren.’

Game changer was een groot windmolenpark in de Noordoostpolder, waar de omliggende dorpen financieel voor werden gecompenseerd. ‘Van dat geld wilden de dorpsbewoners zonnepanelen op het dorpshuis.’ Van het een kwam het ander, uitmondend in een prijsvraag van het Nageler Dorpsbelang met de vraag hoe hun dorp weer een moderne status kon krijgen, nu in relatie tot de energietransitie. De uitkomst van die prijsvraag werd vrijwel integraal overgenomen in het projectplan voor het Programma Aardgasvrije Wijken. ‘Dat kwam als geroepen.’

Nagele heeft platte daken. Op elk dak komen zonnepanelen te liggen die water verwarmen. Dat water wordt in een bassin in de grond bewaard en dient ’s winters als bron voor de verwarming. Uitdewilligen: ‘Zonder veel ingrepen kun je huizen van het gas af krijgen. We hopen dat begin volgend jaar de eerste schop de grond in gaat.’

Uniek aan Nagele is dat het hele project wordt gedragen door dorpsbewoners binnen de plaatselijke corporatie Energiek Nagele. ‘De regie ligt bij het dorp, de gemeente ondersteunt. Dan nog is het moeilijk om iedereen mee te krijgen. In de eerste casus zitten veel corporatiewoningen en een gebouw van de gemeente. Stel dat in een volgend blok een eigenaar niet wil meedoen. Dan kan het project wel doorgaan, maar moet er wel een buis over het dak. Hoe moet dat, juridisch? Dat zijn we, ondersteund door het programma, nu aan het onderzoeken.’

De daadkracht van de bewoners heeft ook een keerzijde. ‘Die zullen niet snel juridische instrumenten tegen andere dorpsbewoners inzetten’, verwacht ambtelijk projectleider Rocco van de Kar. ‘We onderzoeken dat nu in de eerste pilot met één particulier en de rest sociale woningbouw. Daar zie je een spaningsveld ontstaan. De corporatie wil graag het dak verbeteren voordat de collectoren erop gaan. De particulier zegt: van mij hoeft dat nog niet. We zijn benieuwd hoe dat verder gaat in hofjes met nog diverser woningbezit.’

Het verzet blijft niet beperkt tot individuele bewoners. Uitdewilligen: ‘Ook vereniging Hendrick de Keyser die zich inzet voor behoud van de architectonisch belangrijke gebouwen heeft aangegeven dat ze niet meedoet. We hopen ze alsnog over te halen.’

Is de wethouder na twee jaar positiever of negatiever over de energietransitie? ‘Een gewetensvraag’, vindt ze. ‘De kwestie is: hoe principieel wil je zijn? Moet 100 procent van de huizen van het gas af of volstaat 95 procent ook? Op sommige plekken is het een bijna onmogelijke en zeer kostbare opgave. In Nagele blijven we de gasbuizen voorlopig behouden. Over tien, twintig jaar is er misschien een alternatief als biogas of waterstof beschikbaar. Het is eerst nog wel fijn om bij koude winters een back-up te hebben.’