Nieuw leven voor Hollandse Waterlinie

Expertteam helpt bij herbestemming

Zelf was ondernemer Mark Bliekendaal nog nooit op fort De Batterijen geweest. Maar vier jaar nadat hij het fort mocht overnemen van de gemeente Nieuwegein vertelt hij enthousiast over het unieke terrein. Ieder vierkante meter heeft hij gezien, veel ervan zijn inmiddels aangepakt. Delen van de aarden wallen zijn opgehoogd, gebouwen zijn gerestaureerd of nieuw gebouwd. ‘Het is echt een prachtige locatie geworden. Ik wil mensen laten zien dat deze mooie plek bestaat.’

De Nieuwe Hollandse Waterlinie was het toppunt van het militaire bouwen in de negentiende eeuw, maar verloor kort na de voltooiing eigenlijk al zijn centrale rol in de landsverdediging. Technische vooruitgang in de oorlogsvoering, waaronder de opkomst van een luchtmacht, maakte de forten ouderwets en relatief nutteloos. De versterkingen zijn omringd door water, en tot ver in de twintigste eeuw beschermde de Kringenwet het schootsveld rondom de forten.

Verbreding
In een kring van driehonderd tot soms duizend meter mocht er geen bouwwerk staan dat niet heel snel kon worden afgebroken. Het is een van de redenen waarom de forten van de Waterlinie nu nog steeds grotendeels in landelijk gebied liggen. Inundatiegebied, dat onder water gezet kon worden als de vijand naderde. De forten waren de droge verdedigingswerken die elke beweging in het onder gelopen land konden waarnemen en eventuele doorgangen voor de vijandelijke legers versperden.

Bliekendaal staat voor het voormalige soldatenverblijf. Het is de typische bouwstijl van de forten in de Waterlinie: onderkomens, opslag en uitkijkposten in bunkers verscholen onder heuvels van gras, struiken en bomen. Inmiddels is het een café- restaurant, geschikt voor de ontvangst van groepen en voor wandelaars en fietsers die de weg naar het fort weten te vinden, en voorzien van een professionele keuken. Bliekendaals bedrijf, ID310, is een evenementenbureau dat inmiddels ook kantoor houdt op het fort.

Wegkwijnen
De gemeente Nieuwegein zat al jaren met het fort in de maag: het werd gebruikt als opslag voor verschillende diensten, maar om het een voorwaardig deel te laten zijn van de monumentale waterlinie, was veel meer onderhoud nodig. Actief gebruik was beter voor het behoud van het fort dan het langzaam wegkwijnen wat nu gebeurde. Dus besloot de gemeente een prijsvraag uit te schrijven: initiatiefnemers met een goed idee konden De Batterijen overnemen.

Bliekendaal zag het fort voor het eerst tijdens een kijkdag. ‘Het was een woestenij. Maar door de oogharen heen zagen we wel mogelijkheden.’ Samen met zijn compagnon in het bedrijf maakte hij een concept voor het gebruik voor recreatie, kleinschalige horeca en zakelijke evenementen. En als kantoor voor de eigen organisatie. Uit meer dan twintig inzendingen wonnen ze. Maar het enthousiasme van de ondernemers werd al snel getemperd door de weerbarstigheid van het onderhouden van een monument, de regels en vergunningen voor verbouwingen en de restricties van de natuurwetgeving. En het krijgen van een lening van de bank. ‘We liepen tegen heel veel aan.’

En daarin staan de initiatiefnemers van De Batterijen niet alleen. Het blijkt in de praktijk moeilijk voor ambitieuze ondernemers om duurzaam te ondernemen in erfgoed als de Waterlinie.

Erik van Tooren, gebiedsmakelaar van de provincie Utrecht, zag dat ook. ‘De Waterlinie- provincies willen graag dat de forten worden gebruikt, onder het motto: behoud door ontwikkeling. If you don’t use it, you’ll lose it. Maar in de praktijk is het exploitabel maken van erfgoed niet eenvoudig. Er zijn veel verschillende disciplines voor nodig. De vraag is vooral hoe je het rendabel krijgt. En als het op de ene plaats wel lukt, dan kan dat ergens anders ook heel goed werken. Je moet ervoor waken dat niet overal het wiel opnieuw moet worden uitgevonden.’

Provinciaal initiatief
Om die initiatieven beter te begeleiden werd het Linie Expert Team opgericht, een provinciaal initiatief waarbij een ondernemer die een van de forten van de Waterlinie wil exploiteren, gebruik kan maken van de kennis en expertise van het expertteam. Die experts worden door de provincie ingehuurd via raamcontracten en tegen vaste vergoedingen. ‘Het zijn experts op het gebied van duurzaamheid, financiën, hospitality, vergunningen en restauratie, die advies kunnen geven over de business case, of het verkennen van de markt. De experts, afkomstig van verschillende bureaus, kunnen aangeven of ze een bepaalde casus willen oppakken.’

Uiteindelijk is het wel de bedoeling dat de methodes uit de praktijk die echt werken, open met elkaar worden gedeeld.’ Het Linie Expertteam houdt met een dashboard bij wat de stand van zaken is, en voor welke oplossingen wordt gekozen. Op dit moment is het expertteam al bij circa dertig verschillende initiatieven ingeschakeld. Van Tooren: ‘En dat zijn zeer uiteenlopende casussen, van een hotelfort tot kleinschalige kunstinitiatieven.’

De Batterijen was een van de eerste casussen die zich aandiende. ‘Het expertteam is hier aan de slag gegaan, en kwam al snel met een advies: probeer de financiering te regelen met een lage-rentelening, en begin gefaseerd.’ Bliekendaal: ‘Wij organiseren graag grote evenementen, dus wij hadden in gedachten om er een hek omheen te zetten en uiteindelijk met een Grand Opening van start te gaan. Maar het expertteam adviseerde juist om zo snel mogelijk deels open te gaan en het restaurant te laten starten om alvast inkomsten te genereren, terwijl de rest van het werk nog gedaan moest worden. Uiteindelijk is dat een goede zet geweest.’

In eerste instantie was er wel wat reserve over de provinciale pottenkijkers bij ondernemers, zegt Van Tooren. ‘Ook omdat men niet gewend is om iedereen in de keuken te laten kijken. Maar meestal is dat van korte duur, omdat we echt kunnen helpen. Zo is het weliswaar de bedoeling dat de forten financieel zelfvoorzienend zijn, maar in een aantal gevallen zijn er ook subsidiemogelijkheden. Maar om je weg daarin te vinden, heb je echt experts nodig.’

Dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie wellicht over een paar jaar op de Unesco-lijst komt te staan is mooi, maar volgens Van Tooren heeft dat weinig invloed op een business case. ‘Voor de pr werkt het wel erg goed, natuurlijk.’ Inmiddels is het Linie Expertteam een begrip in de provincie. ‘We zien nu dat een gedeputeerde wel eens vraagt of het expertteam niet naar een bepaalde casus kan kijken. En dan gaat het niet over een fort. In de provincie staan ook veel landgoederen met dezelfde vragen: hoe kunnen we dit op een duurzame manier exploitabel maken? Deze methode is breder inzetbaar dan alleen op de Waterlinie.’

Verbreding
En dat geldt niet alleen voor de provincie Utrecht. Ook Noord-Holland maakt al gebruik van het expertteam. Van Tooren is bezig met de verbreding naar een Erfgoed Expert Team, zodat alle erfgoed een beroep kan doen op de kennis en expertise.

Voor Bliekendaal lopen de zaken inmiddels goed. Op verschillende weekdagen worden gebouwen door bedrijven gehuurd, en de locatie verzorgt regelmatig trouwfeesten en andere festiviteiten. Maar hij kan ook nog steeds gewoon enthousiast worden van de locatie, en de geschiedenis waar het fort deel van uitmaakt. ‘Dat verhaal willen we hier ook graag vertellen.’ Als ondernemer ziet hij genoeg mogelijkheden. Bliekendaal wijst naar het brede water rond het fort en de dijk ertegenover. ‘We kunnen bootjes neerleggen, zodat mensen rond het fort kunnen varen. En een tokkelbaantje naar de overkant, dat lijkt me ook wel wat!’