Mooie kralen, maar geen ketting

Initiatieven duurzaamheid te versnipperd

Duurzaamheid
Duurzaamheid moet, maar op welke manier maken gemeenten, provincies en waterschappen dat concreet? Laatste deel van een serie die kansrijke initiatieven in beeld bracht.

Op deze plek passeerden afgelopen najaar schitterende voorbeelden van duurzame innovaties bij overheden de revue. Waterschap Hunze en Aas en de provincie Groningen gaan dijken verstevigen met tot klei gerijpt slib dat het water in de Eems-Dollard vertroebelde. Grote steden als Amsterdam en Rotterdam worden klimaatbestendiger door waterberging aan te brengen via onder meer groene daken. Bittere noodzaak, want in zomerse perioden neemt de hittestress toe en na een plensbui loopt de stad steeds vaker onder.

Arnhem werkt aan innovatieve auto’s op waterstof. Texel en Ameland zijn zo’n beetje energie-neutraal en kunnen de oude kabels en leidingen naar het vasteland eigenlijk afbreken. En wat te denken van de ijsverwarmingsinstallatie in de kelder van het gemeentehuis van Peel en Maas?

En er is veel meer. Helmond laat zien dat je duurzaamheid breder moet zien, bijvoorbeeld door met burgerinitiatieven zwerfafval te verminderen en kringloopwinkels te bemensen. Dat bewijst ook een waterschap als Rivierenland dat probeert zoveel mogelijk GWW-werk op groene wijze aan te besteden en ook extra punten op de gunningslijst uitdeelt aan aannemers die mensen met een achterstand tot de arbeidsmarkt inzetten. Rijkswaterstaat koopt duurzaam kantoormeubilair in waarbij zoveel mogelijk oude bureaus, stoelen en kasten zijn opgeknapt.

In deze serie artikelen zochten we naar tot de verbeelding sprekende voorbeelden. Maar er zijn veel initiatieven op energie en afvalgebied waarmee lokale en regionale overheden – niet zelden in nauwe samenwerking met maatschappelijke organisaties – laten zien dat duurzaamheid menens is en dat ‘klimaatneutraal Lutjebroek’ en ‘circulair Hendrik-Ido-Ambacht’ volstrekt serieus is.

Systematische belemmeringen
‘Heel goed dat dergelijke duurzame initiatieven plaatsvinden’, reageert Saskia Lavrijssen. ‘Met dit soort experimenten toont de overheid samen met de markt aan dat innovaties daadwerkelijk slagen in de praktijk’, zegt de hoogleraar Economische regulering energie- en watermarkt aan de Universiteit van Tilburg. Toch signaleert Lavrijssen nog al te vaak systematische belemmeringen voor veel vlottere verduurzaming van Nederland. Dit bleek ook uit verschillende onderzoeken die recent zijn gedaan voor de Raad voor Ondernemend Nederland (RVO) in het kader van de topsector energie. ‘Een bedrijf dat zelf afvalwater weet te hergebruiken, kan hinder ondervinden van bestaande regels en heffingen. Want het waterschap krijgt immers minder inkomsten doordat de heffing vermindert.

Dit kan ertoe leiden dat de businessmodellen voor samenwerking voor nieuwe innovaties niet voldoende rendabel zijn.’ Eenzelfde gang van zaken vindt soms plaats bij afvalbedrijven die bij ‘circulaire initiatieven’ van een gemeente hun afvalinkomsten zien teruglopen door toenemend hergebruik en verminderde verbranding. Of bedrijven die hun afval willen leveren voor hergebruik, maar daarover afvalheffing moeten betalen. Een voorbeeld van een structurele belemmering die in het RVO-onderzoek naar voren kwam, is een papierfabriek die met afvalslib kampt.

‘Het kan bij een naburige bio-energiecentrale uitstekend in biogas en warmte worden omgezet, maar het is voor de papierfabriek niet rendabel omdat vanwege het transport naar een installatie buiten de poort afvalbelasting moet worden betaald.’

Volgens Lavrijssen valt er ook op het gebied van de energieregelgeving nog veel te verbeteren. ‘De SDE-subsidieregeling stimuleert de opwekking van duurzame energie in de vorm van allerlei vergoedingen voor zonnestroom, biogas en windenergie. Een bedrijf dat echter met energiebesparing aan de slag wil, krijgt geen vergoeding op basis van deze regeling’, constateert ze. ‘Soms wordt ook iets gesubsidieerd dat niet het meest duurzaam is omdat de subsidiebeschikking wordt toegekend aan een oudere innovatie en de subsidie volgens de regeling niet voor een betere innovatie kan worden aangewend.’

Ten slotte maken overheden nog te weinig gebruik van bestaande mogelijkheden, zoals in het aanbestedingsrecht. ‘Soms hebben overheden betere toegang tot kennis en expertise nodig, of hebben ze twijfels over de grenzen van het Europese recht.’

Schitterende kralen
Ook Jacqueline Cramer ziet prachtige duurzame ontwikkelingen op lokale en regionale schaal. ‘Zonder lokale initiatieven, bottom-up, krijg je geen duurzaamheid van de grond. Ook blijken mensen weinig gevoelig voor abstracte doelen op het gebied van klimaat en grondstoffen’, zegt de voormalige milieuminister en directeur van het Copernicus Instituut in Utrecht, thans ambassadeur circulaire economie van de Amsterdam Economic Board.

‘Er gebeuren hele mooie dingen, ik zie ze als schitterende kralen. Om de gehele waarde ervan te overzien, zouden ze aan een ketting moeten worden geregen.’ En juist dat gebeurt nog te weinig. Er is volgens Cramer behoefte aan regionale platforms, die kunnen schakelen tussen de honderden lokale kralen en de grote nationale en internationale entiteiten met hun grote energiedoelen. De Metropoolregio, zeg maar ‘de wijde omgeving van Amsterdam’, met in totaal 2,3 miljoen inwoners, is zo’n entiteit van een geschikte schaal. ‘We zien dat allerlei gemeenten wat doen. De een richt zich op scholen, de ander op sporthallen, zwembaden en het gemeentehuis. Maar weet je wat het is? Niemand doet het allemaal tegelijk! Wij kunnen met het platform snel de kennis in de regio delen via ‘communities of practice’. Daarmee kun je terugkoppelen naar andere gemeenten, opschaling in de regio bereiken en in geval van problemen zo nodig in Den Haag aan de bel trekken.’

Ook de ambities van lagere overheden op het gebied van hoogwaardig hergebruik van grondstoffen en producten vergen volgens Cramer een regionaal sturingsniveau. De Metropoolregio Amsterdam werkt aan businesscases voor hoogwaardig hergebruik van negen belangrijke secundaire grondstoffenstromen, zoals bouw- en sloopafval, biomassa, textiel, kunststoffen, luiers en elektronica-afval. ‘Ze onderzoeken welke volumes aan luiers of biomassa nodig zijn om hoogwaardig hergebruik mogelijk te maken, zodat er ook nieuwe bedrijvigheid kan ontstaan.’

Want volgens Cramer is hoogwaardig hergebruik van grondstoffen en producten en de inzet van duurzame energie bij uitstek geschikt om nieuwe werkgelegenheid in de eigen regio te scheppen. ‘Innovaties op gebied van energie en grondstoffen kunnen mensen bij de samenleving betrekken die nu niet aan de bal komen. Gemeenten en regio’s zouden daar met het oog op de verkiezingen van volgend jaar veel meer een punt van moeten maken.’

Klimaatcommissaris
Ook Lavrijssen mist regie waardoor duurzame initiatieven sneller een kans krijgen. ‘Netbeheerders zouden samen met provincies en Rijkswaterstaat een lokale duurzame transitie kunnen bevorderen. Netbeheerders kunnen kennisleemten bij lokale overheden aanvullen en hen van advies voorzien, bijvoorbeeld over maatschappelijke kosten-baten analyses. Dat zou in een ‘Wet CO2-arme energievoorziening’ moeten worden verankerd. Een Klimaatcommissaris zou als een onafhankelijke autoriteit het geheel kunnen overzien’, aldus Lavrijssen. Die nieuwe commissaris kan dan ook uitstekend samenwerken met de Deltacommissaris die een dergelijke onafhankelijke positie bekleedt op gebied van dijkversterking en klimaatbestendigheid.’