Leven na het leger

Blatende lammeren in een tot schaapskooi omgebouwde vliegtuigbunker, weelderige natuur en unieke weidevogels op het schrale gras langs de 3 kilometer lange startbaan. Duizend voetbalvelden groot. Defensie heeft de fraaie vliegbasis Soesterberg de rug toegekeerd en de provincie Utrecht heeft zich er gretig over ontfermd. Want welke gedeputeerde voor ruimtelijke ontwikkeling, stedelijke vernieuwing en landelijk gebied droomt nu niet van zoveel ongerept groen in het hart van zijn provincie? ‘En voor slechts 8 miljoen euro gekocht van het Rijk, omdat we door goed onderhandelen voor elkaar kregen dat we de vliegbasis voor de natuurwaarde konden overnemen. Het kabinet zei daar in 2008 oké tegen; dat zouden ze nu niet meer doen. Op één van de stukken staat ook: dit was eens, maar nooit weer’, lacht gedeputeerde Bart Krol (CDA).

Kocht Utrecht in 2008 de vliegbasis Soesterberg nog voor 8 miljoen euro, Overijssel ontfermde zich samen met Enschede een jaar later voor 29,8 miljoen euro over de kleinere vliegbasis Twenthe. Het was inderdaad eens maar nooit weer geweest. Was de sluiting van Twenthe keihard aangekomen in Overijssel, sluiting van Soesterberg kwam de provincie Utrecht goed uit, aldus gedeputeerde Krol.

Bart Krol: ‘De herontwikkeling geeft ons de kans om aan te tonen dat de provincie ertoe doet. Alleen wij kunnen de regie over de herontwikkeling voeren. En daar komt bij dat we in het begin van deze eeuw met Utrechts Landschap waren begonnen aan de herinrichting en verbinding van de Utrechtse Heuvelrug omdat er militaire- en instellingsterreinen zouden vrijkomen. Voor je het weet wordt dat een rommeltje - een weggetje hier, een bedrijventerreintje daar. En toen kwam Soesterberg vrij; daar hadden we niet op gerekend. Dat was even schrikken voor het dorp, maar voor het gebiedsprogramma Hart van de Heuvelrug een gouden kans.’

Het toegankelijk maken van de natuur op de voormalige vliegbasis (kosten: 47 miljoen euro) wordt volledig betaald uit beperkte woningbouw. Als het Rijk de hoofdprijs had willen ontvangen voor het vliegveld, was Utrecht volgens Krol gedwongen geweest om het enorme gebied vol te zetten met woningen en bedrijven en was de aankoop feitelijk zinloos geweest. ‘Want onze economische groei is gebaat bij een hoge kwaliteit van de landelijke ruimte’.

Krol denkt nu aan maximaal 350 tot 400 woningen in het uiterste zuiden van het terrein. ‘Liever minder in deze ecologische hoofdstructuur. Als je de herinrichting kunt financieren uit de bouw van minder maar duurdere woningen, dan gaat mijn voorkeur daar absoluut naar uit’, aldus de gedeputeerde.

De keuze om de herontwikkeling te financieren uit woningbouw is, ‘nu er zo wordt bezuinigd op de natuurbudgetten’, perfect gebleken, aldus Bart Krol. ‘We zijn van niemand afhankelijk. Je hoeft niet om subsidies te bedelen in Den Haag of Brussel, je bent niet afhankelijk van de Wet inrichting landelijk gebied. Alle rode ontwikkelingen betalen de groene. Groen wint en het geld komt uit op nul.’

De sluiting van Soesterberg was geen daverende klap voor de werkgelegenheid in Utrecht, maar toen Defensieminister Kamp (VVD) in 2003 bekendmaakte de vliegbasis te sluiten, kreeg hij wel meteen een brief van toen nog Soester wethouder Krol. De historie en de werkgelegenheid zouden erbij gebaat zijn als op het terrein een nieuw militair museum werd gebouwd. Een combinatie van het huidige Militaire Luchtvaart Museum langs de A28 en het Legermuseum in Delft. De minister ging akkoord. Bart Krol nu: ‘Defensie verkeert in geldnood, maar de bouw van het Nationaal Defensiemuseum wordt aanbesteed en ik ga er vanuit dat de bouw doorgaat.’

Krol had tijdens een werkbezoek aan de heringerichte Britse luchtmachtbasis Greenham Common gezien hoe je van een negatieve beslissing iets ‘moois kunt maken’. De gedeputeerde: ‘Ik heb geleerd dat alles begint bij wat je zelf wilt. Weet dus precies wat je als gemeente en provincie wilt en roep dat net zolang totdat iedereen gelooft dat het echt zo is. Er is namelijk iets prachtigs te maken van wat je nu misschien zorgelijk vindt.’

Doodklap

Begin deze eeuw trokken heel wat bezorgde delegaties naar Den Haag om het naderende onheil van sluiting van militaire terreinen in hun provincies af te wenden. Aan minister Kamp (VVD) hadden ze een kwaaie. Toen de minister van Defensie de sluiting van Vliegkamp Valkenburg en de Vliegbases Soesterberg en Twenthe doorzette, duikelden bedrijfsleven, bonden, provincies en gemeenten derhalve over elkaar heen in hun verontwaardiging. Na de laatste bezuinigingsronde van Defensie-minister Hillen (CDA) is het niet veel anders. Zo zal sluiting van Maritiem Vliegkamp De Kooy in Den Helder volgens VNONCW, Noord-Holland, MKB en Kamer van Koophandel ‘de doodklap zijn voor de Nederlandse offshore-industrie.’

Defensie meldde vorige maand in de beleidsnota Defensie na de kredietcrisis: een kleinere krijgsmacht in een onrustige wereld bereid te zijn ‘een uiterste poging te doen om De Kooy open te houden.’ Om er onheilspellend aan toe te voegen: ‘door in overleg met de medegebruikers en de lagere overheden te komen tot een andere kostenverdeling.’ Dat gaat de olie- en gasindustrie en de gemeente dus geld kosten.

Het noorden schreeuwt ook al maanden moord en brand. Zo vreest Friesland voor het lot van de vliegbasis Leeuwarden en Drenthe voor de Prins Johan Willem Friso kazerne in Assen (zie kader). Tot grote opluchting van de lokale en regionale bestuurders werden Leeuwarden en Assen niet genoemd in de bezuinigingsbrief, maar ze zijn hun leven lang niet zeker.

Deze zomer komt Defensie namelijk met een strategisch vastgoedplan (het ministerie ziet geen kans om dat te doen op de eerder toegezegde datum van 1 juli). En, ‘waar locaties kunnen worden vrijgespeeld zal Defensie daartoe overgaan’, aldus het ministerie. Zo’n locatie die wordt gesloten is de vliegbasis Eindhoven. De vloot van twee KDC-10 tanker/transportvliegtuigen en vier C-130 Herculessen verhuist 100 kilometer zuidelijk naar Melsbroek bij Brussel. Daar komen ze in een pool met de elf Belgische Herculessen. En Brabant was al getroffen door de verkoop van alle tanks in Oirschot en de Cougar transporthelikopters op Gilze-Rijen. ‘Dramatisch voor de lokale economie en pure geldverkwisting’, volgens burgemeester Jan Boelhouwer (PvdA) van Gilze en Rijen. De burgemeester is een lobby in Den Haag begonnen, want het is volgens hem ‘nog geen gelopen koers’. Voor de ruim 500 hectare grote vliegbasis Eindhoven lijkt de koers wél gelopen. Die gaat dicht, waardoor Leeuwarden open kan blijven. Op de vliegbasis is ook Eindhoven Airport gevestigd, dat voor 51 procent eigendom is van de Schiphol Group. De gemeente Eindhoven en de provincie Noord-Brabant zijn elk voor 24,5 procent eigenaar van Eindhoven Airport, met in 2010 2,14 miljoen passagiers het tweede vliegveld van Nederland.

Defensie wil de grond verkopen aan de drie aandeelhouders van het vliegveld. Oud-Kamerlid en huidig gedeputeerde in Brabant Ruud van Heugten (CDA, mobiliteit en financiën) is niet verrast over de koers van Defensie. Van Heugten: ‘Het is redelijk dat Defensie nadenkt over bundelen en verplaatsen van activiteiten om efficiency- voordelen te behalen. De verkoop van de Cougar-helikopters in Gilze-Rijen is onbegrijpelijk, want die toestellen zijn erg nuttig bij een moderne taakuitoefening, maar het verplaatsen van de militaire activiteiten van Eindhoven is dat niet.’

De aandeelhouders van Eindhoven Airport wachten volgens gedeputeerde Van Heugten af wat Defensie als vastgoedeigenaar uiteindelijk met Eindhoven aan wil. Van Heugten: ‘Verplaatst Defensie alleen zijn vliegtuigen of worden ook de eigendommen verkocht? Ik heb gehoord van de verplaatsing van activiteiten, maar we hebben nog geen brief van Defensie gekregen met de vraag of we de grond willen kopen. Als dat gebeurt, zullen we bekijken wat het beste is voor de aandeelhouders van Eindhoven Airport. Wij hebben er belang bij dat de groei van de luchthaven, zoals geadviseerd door de commissie-Alders, kan worden uitgevoerd. Nog meer groeien omdat Defensie verdwijnt als geluidsproducent, is niet onze ambitie. De spanning in de regio moet je niet willen opvoeren door meteen te compenseren.’ (Eindhoven Airport mag van het kabinet Rutte tot 2015 groeien met 10 duizend extra vliegbewegingen per jaar bovenop de huidige maximumcapaciteit van 21.175. Als in 2015 aan verschillende voorwaarden is voldaan, krijgt Eindhoven Airport er nog eens 15 duizend vliegbewegingen bij, red.)

Dramatisch

Gedeputeerde Van Heugten klimt niet op de barricade en is ook geen Brabantse campagne in Den Haag begonnen om het naderende onheil te keren. 8 jaar geleden vonden bestuurders in Overijssel de aangekondigde sluiting van hún vliegbasis in Twente zo dramatisch dat ze wél kozen voor een groot lobby-offensief. De huidige Overijsselse gedeputeerde Theo Rietkerk (CDA, Economie, Energie en Innovatie) zag als Kamerlid de delegaties naar Den Haag komen om de vliegbasis Twenthe te redden. Het mocht niet baten. Rietkerk heeft zijn Haagse contacten later gebruikt om Overijssel uiteindelijk beter te laten worden van de sluiting van Twenthe. Theo Rietkerk: ‘Dat ik als oud-Kamerlid een relevant netwerk heb en er een gezamenlijk plan lag van de gemeente Enschede en de provincie, heeft na de aankondiging van de sluiting geholpen. Van toenmalig staatssecretaris van Defensie en oud-Kamercollega Van der Knaap kregen we gedaan dat een opleidingscentrum en een specialistische eenheid naar Twente zouden komen. Goed voor zevenhonderd banen.’

Waarom zou je de voormalige basis niet benutten om de natuur te versterken en de regio te veranderen in de zo begeerde innovatieve kenniseconomie, had Theo Rietkerk zich bedacht. En dus investeert Overijssel de komende jaren 96 miljoen euro in de innovatiedriehoek Twente, waaronder de gebiedsontwikkeling van de luchthaven. De helft van het 500 hectare grote gebied wordt teruggeven aan de natuur. Daarnaast wil Rietkerk 170 hectare nieuwe natuur realiseren. Er komt duurdere woningbouw, bijvoorbeeld in de gerenoveerde militaire gebouwen op het tot Enschede Airport Twente omgedoopte terrein. Gedeputeerde Theo Rietkerk: ‘Ik zie een compacte luchthaven in het groen voor mij. De natuur is gebaat bij het vliegen, want alleen daarmee én met de duurzame bedrijvigheid kun je die natuur financieren. Ik hoop ook dat Europa hieraan wil meebetalen.’

Enschede Airport Twente is nu nog gesloten voor vliegverkeer, maar belangstellenden voor de exploitatie van het vliegveld kunnen zich tot 15 juni melden bij het samenwerkingsverband Area Development Twente. Vier marktpartijen zouden op de biedersconferentie van 3 mei op Schiphol ‘zeer serieuze’ belangstelling hebben getoond.

Herontwikkeling van de vliegbasis Twenthe en haar omgeving kan in combinatie met de inmiddels gerealiseerde extra Rijksbanen meer banen opleveren dan de sluiting heeft gekost, aldus gedeputeerde Rietkerk. En de natuur wordt er volgens hem beter van. Maar dat is niet vanzelfsprekend. Sluiting van de vliegbasis was namelijk wel een dreun voor de kwetsbare Twentse regio. Rietkerk: ‘Blijf niet stilzitten, want anders is het om in Twitter- termen te spreken snel Twexit.’

Les 1 die hij heeft getrokken uit de strijd rond de herontwikkeling van de vliegbasis. Bestuurders van getroffen gemeenten, provincies en waterschappen moeten met een offensief plan komen.

En les 2, vervolgt Rietkerk: ‘De gebiedsontwikkeling moet in de regio breed draagvlak hebben. De provincie moet bij deze regionale ontwikkeling de regierol op zich nemen. Het is wel zaak om een aantal provinciale doelen te verbinden aan de gebiedsontwikkeling. Denk aan infrastructuur, mobiliteit, economie, natuur en landschap en water. Stapel je doelen op elkaar zodat je er ook geld bij kunt zetten. Dat is trouwens de kern van gebiedsontwikkeling in het algemeen.’

En les 3, met een knipoog naar de oppositie: koppel de dossiers aan elkaar. ‘Verbind zoet met zuur’, aldus Rietkerk. ‘Nu vinden GroenLinks en SP dat ze tegen de versnelde realisering van de ecologische hoofdstructuur moeten stemmen omdat ze tegen het vliegen zijn. Dat is een lastige afweging, want zo stemmen ze ook tegen nieuwe natuur.’ Tot voor kort leidde gedeputeerde Rietkerk de gebiedsontwikkeling met de Enschedese PvdA-wethouder Helder; na diens vertrek uit de gemeentepolitiek vormt Rietkerk met PvdAwethouder Van Hees een duo-bestuurderschap. Met Helder realiseerde Rietkerk zich dat ze in Den Haag op zoek moesten naar één minister met doorzettingskracht, les 4. Theo Rietkerk: ‘In het begin hadden we met veel departementen te maken. Met Verkeer en Waterstaat, VROM, Landbouw, Financiën en natuurlijk Defensie. We hebben er toen voor gezorgd dat één bewindspersoon ons aanspreekpunt werd. Eén minister die het project adopteert en de baas is over de andere departementen. Niet minister Bos, want die had de tegenstanders van de gebiedsontwikkeling aan zijn fiets hangen, maar minister Eurlings.’

De regionale overheden die nu worden getroffen, zouden volgens Rietkerk ook zo’n constructie moeten afdwingen. Rietkerk: ‘Camiel Eurlings had bestuurskracht. Een ex-collega in de Kamer en partijgenoot. Niet dat je daarmee alles voor elkaar hebt, maar je netwerk is wel in orde. Je weet met wie je voor het bewindsliedenoverleg moet bellen om iets te bereiken.’ Concluderend les 5, zegt Theo Rietkerk: ‘Voor spannende projecten die afhangen van meerderheden en minderheden, is een groot lokaal, provinciaal, landelijk en Europees netwerk van cruciaal belang.’

---

1 miljard minder

Defensie bezuinigt voor 635 miljoen euro als onderdeel van de Rijksbrede bezuinigingen en nog eens 325 miljoen extra om de eigen begroting op orde te krijgen (de defensiebegroting voor 2011 bedraagt 8,5 miljard euro.) Het ministerie bezuinigt vooral op bestuur, bedrijfsvoering en operationele logistiek. Meer werk wordt uitbesteed aan het bedrijfsleven. Landmacht, luchtmacht en marine leveren wapensystemen in. Defensie-minister Hillen (CDA) presenteert op 1 juli de plannen voor de reorganisatie en verkleining van de leiding (de staven worden met 30 procent ingekort) en hoeveel arbeidsplaatsen in totaal verdwijnen. Later deze zomer wordt bekend welke defensielocaties worden afgestoten. Aanstaande maandag organiseert de Kamercommissie voor Defensie een hoorzitting over de bezuinigingen; donderdag is de landelijke actiedag van de zeven militaire vakbonden in Den Haag. Op 6 juni is het overleg met de Tweede Kamer over de beleidsnota. In totaal verdwijnen 12.300 arbeidsplaatsen; 2.300 vacatures zijn al niet vervuld, 4 duizend banen verdwijnen door natuurlijk verloop en 6 duizend medewerkers worden ontslagen.

---

‘Sluiting kazerne desastreus’

De provincie Drenthe, het bedrijfsleven en de gemeente Assen startten eind vorig jaar een lobby om de Prins Johan Willem Friso kazerne en het daar gehuisveste bataljon van de Luchtmobiele Brigade te behouden. Burgemeester Sicko Heldoorn (PvdA) reisde af naar Den Haag en Drentse Kamerleden werden in stelling gebracht om vragen te stellen. De sluiting van de kazerne zou namelijk ‘desastreus zijn’, aldus Heldoorn, 2 duizend arbeidsplaatsen zouden verdwijnen. ‘Maar in onze lobby hebben we ook gezocht naar argumenten die van belang zijn voor Defensie en de rol van overheid’, zegt burgemeester Heldoorn. ‘Een belangrijke functie van Assen is het schoolbataljon op de kazerne. Dit is het enige punt in het noorden waar jonge mensen een opleiding bij Defensie kunnen krijgen. Er is veel instroom via de ROC’s, leerlingen die zomaar de aansluiting met de arbeidsmarkt kunnen missen. Defensie heeft zich in het noorden ook tot een serieuze partner ontwikkeld binnen de veiligheidsregio. Als de kazerne dicht gaat, wordt die maatschappelijke rol onderuit gehaald.’ Dat de kazerne een geweldig ontwikkelingsgebied kan worden, wil er bij de burgemeester niet in. Heldoorn: ‘De appartementen- en kantorenmarkt is slap. Je hebt het monumentale kazernegebouw, maar verkijk je niet op de grootte van het complex. Dat zal niet snel door één ontwikkelaar worden overgenomen. En dan krijg je het voorstelbare drama van bedrijfsverzamelgebouwen. Wij praten niet over herbestemming van de kazerne. Wij willen de kazerne overeind houden.’