Legendarische gifaffaire

Kijk, hier stond ik te spitten’, zegt Ben van Veen. De oud-voorzitter van bewonersvereniging Lekkerkerk-West staat voor zijn voormalige huis in Lekkerkerk. 30 jaar geleden voegde een passant Van Veen toe: ‘Ik zou maar niet te diep graven als ik jou was.’

Dat was het begin van Nederlands eerste gifaffaire. Want Van Veen bleef graven, en mede door de volhardendheid van het bewonerscomité wist vanaf april 1980 iedereen wat ‘Lekkerkerk’ was. Zomaar een klein Zuid-Hollands dorpje waar voor het bouwrijp maken van de grond voor een nieuwbouwwijk allerhande chemisch afval was gestort. Met name de sloten in de polder waren door malafide afvaltransporteur Wijnstekers eind jaren zestig gedempt met giftig afval.

Van Veens huis stond op een voormalige kruising van twee sloten. Van meet af aan roken hij en zijn vrouw een typische lucht uit de kruipruimte. Al snel bleken veel meer van de achthonderd bewoners van de nieuwbouwwijk klachten te hebben. ‘We waren daar allemaal in de jaren zeventig vanuit Rotterdam en Den Haag komen wonen om onze jonge kinderen licht en ruimte te gunnen. Juist vanwege de kinderen raakten we verontrust.’

‘Lekkerkerk’ werd een begrip. In de jaren tachtig kwamen honderden gevallen als Lekkerkerk aan het daglicht, vooral in Zuid-Holland waar veel bedrijven zich in de jaren zestig en zeventig illegaal van chemisch afval ontdeden. Kleine krabbelaars zoals Wijnstekers, maar ook befaamde bedrijven zoals Shell die zich in het nabij Lekkerkerk gelegen Gouderak ontdeed van drins-afval, restanten van zware en allang verboden pesticiden.

Laatste bloemen

Een rondgang door de voormalige gifwijk, roept 30 jaar later allerlei herinneringen wakker in Ben van Veen, 68 nu. ‘Hier op dit grasveld’, wijst hij, ‘stond een ruime keet met telefoon die we uiteindelijk kregen toegewezen. Buurtbewoners kwamen er steeds het laatste nieuws halen, we zaten er menigmaal tot 3 uur ’s nachts te vergaderen. Dat was beter dan steeds bij mij thuis vergaderen vanwege onze twee kleine kinderen’, vertelt Van Veen tijdens de wandeling door de typische jaren zeventig-wijk, met hofjes, autoluwe straatjes en vooral veel gewassen grindbeton. ‘En hier’, zegt hij op een parkeerplaats verderop, ‘hier werden bij een proefafgraving al meteen de eerste 42 vaten met gif gevonden, het definitieve bewijs dat we gelijk hadden.’

Bij een hoekhuis aan de rand van de wijk belt Van Veen even aan. ‘Ha Cor en Nel’, begroet Van Veen het echtpaar dat net als hij indertijd de sussende woorden van het gemeentebestuur in het traditionele dorp niet voor zoete koek slikte en als één van de weinige gezinnen na de sanering terugkeerden. ‘Vergeten doe je het nooit’, blikt Nel Schilt (82) terug. ‘Ik zie me daar nog staan, vlak voor de evacuatie, en nog snel de laatste bloemen uit de tuin plukken.’

De gifzaak trok diepe sporen in het dorp. Van Veen en het merendeel van de achthonderd mensen in de nieuwbouwwijk waren ‘import’. Ze waren gestudeerde mensen die als oproerkraaiers werden gezien. In het autochtone deel van het toen nog kleine dorp was men veel gezagsgetrouwer. De oorspronkelijke bewoners wilden de idylle aan de Lek niet verstoren. Daar kwam nog eens bij dat uitgerekend in 1980 Lekkerkerk 700 jaar bestond.

‘De oorspronkelijke bewoners meenden dat wij het feest in het water gooiden. Men wist heus wel van de illegale dump. Er gingen zelfs geruchten over banden met een lid van het gemeentebestuur. Nadat de schoonmaak was afgerond, heeft een autochtone dorpsbewoner een glas in lood raam laten plaatsen in de hervormde kerk met allerlei symbolen van de gifaffaire. Pas na 50 jaar mag worden geopenbaard wie dat raam heeft betaald. Vaststaat dat het iemand met grote schuldgevoelens is’, aldus Van Veen.

Doorgedraaid

Het gemeentebestuur deed er weinig aan om het wantrouwen van de bewoners weg te nemen. Zoals in veel andere gevallen bedienden de bestuurders zich van de mantra ‘er is geen gevaar voor de volksgezondheid’. Van Veen: ‘En die sussende uitspraak was helemaal nergens op gestoeld. Er was geen onderzoek gedaan, er waren geen deskundigen ingehuurd, niets! Men zei maar wat. Juist daardoor gooide het bestuur olie op het vuur. In latere gevallen pakten bestuurders het slimmer aan, en zei men: “We weten het niet, maar we zoeken het uit en laten het RIVM er naar kijken.”

In 1980 zochten de bewoners het zelf uit en schakelden deskundigen in. ‘Zelf ben ik een volstrekte alfa, maar we hadden een paar chemici in de wijk wonen die van wanten wisten.’ Minister Ginjaar kwam, de kersvers gekroonde koningin Beatrix bracht een bezoek en Kamerleden buitelden over elkaar heen in Lekkerkerk. ‘We sponnen natuurlijk in zekere zin ook garen bij alle onkunde van het gemeentebestuur en het feit dat de autoriteiten volkomen werden overvallen door een nieuw fenomeen van bodemvervuiling.’

Uiteindelijk kregen de bewoners op bijna alle punten hun zin. De huizen werden allemaal opgekocht, de bodem tot de laatste molecule gif opgeruimd. Een niet ingewilligde eis was dat ze niet aan een zeer lang lopend gezondheidsonderzoek werden onderworpen. ‘Misschien was dat achteraf gezien maar goed ook want nu konden de bewoners de zaak goed afsluiten. Een paar zijn er wel doorgedraaid, trouwens. Eentje had in de oorlog in een kamp gezeten en raakte helemaal over zijn toeren toen er een hek met bewakers om de wijk werd geplaatst.’

De rest is geschiedenis. Het gif werd grondig opgeruimd. Sterker nog, sinds deze eerste gifzaak in 1980, is bodemvervuiling nooit meer zo gedegen aangepakt. De complete wijk werd afgegraven, legendarisch zijn de foto’s waarbij de huizen op palen staan en shovels de gifgrond onder de woningen wegschrapen. ‘Vrachtwagens konden hier onder de huizen door rijden’, wijst Van Veen.

Wildwest

Intussen woont er een hele nieuwe generatie in de wijk voor wie het roemruchte gifverleden hooguit een vaag bekende klank opwekt. Ook voor het autochtone deel van het dorp is de zaak begraven. Voormalig burgemeester Ouwerkerk laat weten: ‘Ik heb het hoofdstuk bodemverontreiniging Lekkerkerk afgesloten met een goed gevoel.’

Of het huidige saneringsbeleid (kort gezegd inpakken en afdekken) goedkoper en vooral realistischer is, Van Veen heeft er geen duidelijke mening over. ‘Misschien krijgen we al dat niet verwijderde gif tussen damwanden of in leeflagen vroeg of laat toch terug. Wel denk ik dat de wildwesttaferelen met afvaltransporteurs die midden in de nacht vrachtwagens vol gif storten, tot het verleden behoren.’

Van Veen werd na Lekkerkerk gedurende 24 jaar raadslid voor de PvdA in Krimpen aan de IJssel, waarvan 12 jaar als wethouder. ‘Nee, expres geen milieu.’ Het wantrouwen jegens de overheid is sinds Pim Fortuyn een blijvend issue, zo lijkt het. ‘Ja, maar dat is een ander wantrouwen dan indertijd bij ons. Nu is er veel meer een cynische grondhouding van “ze deugen toch niet”. Wij vonden: “ze deugen wel, maar ze moeten geen rare dingen zeggen”. Ik ben voorzichtig nog actief bij de PvdA in Den Haag. Bij de installatie van de raad vroeg iemand aan een PVV-raadslid: “Pardon mag ik er even langs?”. Waarop hij zei: “Nee dat mag u niet en ik ben van plan hier 4 jaar in de weg te blijven staan.”’

Hij maakt ook onderscheid tussen actievoerders van toen en nu. ‘Vandaag de dag steunt men ook wel maatschappelijke onderwerpen, vooral financieel, of met een dagje vrijwilligerswerk. Maar wij namen een half jaar vrij van ons werk, en zochten nederig feiten bij elkaar. En er ontstond er een enorme saamhorigheid tijdens die periode in de wijk. Dat soort dingen zie je nu toch niet meer.’