‘Voorkom herbestemming van kerken’

De beste oplossing voor de leegstandsproblematiek van kerken is voorkomen dat herbestemming van kerken überhaupt nodig is. Dat blijkt uit het eindverslag van het project “Kerk als baken in de buurt” dat door stichting Het Oversticht en partners is uitgevoerd met subsidie van de provincie Overijssel.

In bewustwording investeren

Kerkgemeenschappen kunnen het onderhoud van hun monumentale gebouwen financieel vaak niet rond krijgen en gaan pas laat op zoek naar alternatieve inkomsten, aldus Rik Onderdelinden, een van de betrokkenen bij het project. ‘Je verliest dan al de gemeenschapsfunctie en je verdienmodel is al weg. Het is zaak eerder in die bewustwording te investeren.’ De provincie Overijssel subsidieerde het project van stichting Het Oversticht dat veldonderzoek deed naar de kerk als baken in de buurt en drie pilotprojecten afging in de gemeenten Hellendoorn, Zwolle en Hof van Twente. De hoofdconclusie in het eindverslag voor de provincie is: voorkom herbestemming van kerken. Of: voorkom dat herbestemming een opgave wordt. 

Behoud kerkgebouwen

Onlangs riepen D66 en ChristenUnie de provincies en het rijk op om monumentale kerkgebouwen te behouden. De gebouwen hebben niet alleen cultuurhistorische waarde, maar zijn ook beeldbepalend in dorpen en steden. De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed schat echter dat de komende tien jaar duizend kerken moeten sluiten. Intussen is er een run op leegstaande kerken. De vraag overstijgt het aanbod ruimschoots, aldus Reliplan, verkoopbemiddelaar in kerkelijk en maatschappelijk vastgoed eerder deze maand in Trouw.

Geen gemeentelijke visie 

Maar tegelijkertijd is er ook veel leegstand. De reden dat vraag en aanbod vaak niet matchen ligt in het feit dat de ruimte bouwkundig tegenvalt, de bereikbaarheid niet voldoende is of het onderhoud te duur is. Volgens senior adviseur erfgoed bij de rijksoverheid Hans Magdelijns in dezelfde krant hebben gemeenten vaak geen idee hoe ze met leegstaande kerkgebouwen moeten omgaan. Een visie hierop is aan te bevelen, want iedere gemeente krijgt ermee te maken, aldus Magdelijns.

Investeer in mensen

De provincie Overijssel investeerde in het project van Het Oversticht, omdat het de sociale kwaliteit van dorpen en wijken belangrijk vindt en de kerk een belangrijk onderdeel daarvan is. Voor Onderdelinden is een van de belangrijkste conclusies en aanbevelingen van het onderzoek het belang om naast in stenen ook in mensen te investeren. ‘Stenen zijn een lege huls als je de problemen achter de kerk niet aanpakt. In kleine kernen vormt de kerk ook een plek voor activiteiten van het gehele dorp. Die sociale structuur blijft regelmatig onderbelicht.’

Waarde vastgoed en erfgoed 

De problematiek van de leegstandsopgave bij kerken bestaat met name uit de aspecten: maatschappij, vastgoed en erfgoed. ‘Het gaat naast die sociale functie om de waarde van het vastgoed die behouden blijft door de inzet van kerkvrijwilligers in onderhoud. Daarbij zijn de gebouwen vaak kostbaar erfgoed. Het heeft ons verrast hoeveel mensen ook buiten de kerk het gebouw een warm hart toedragen.’

Procesbegeleiding via gemeente

Bij het investeren in mensen hoort ook procesbegeleiding door mensen die zowel de kerkelijke taal verstaan als die van buurt en dorp. ‘Herbestemming vinden is vaak een complex proces, waarvoor je verstand van vastgoed en gemeentelijke zaken moet hebben. Dat hebben kerkbesturen meestal niet. Daarbij zijn ze vaak emotioneel betrokken en treden ze niet snel naar buiten. Een onafhankelijk procesbegeleider kan dan een belangrijke rol spelen. Ze kunnen buiten de emotie stappen, expertise inroepen en het overzicht bewaren.’ Als gemeente en provincie leefbaarheid willen vasthouden en vergroten, dan is procesbegeleiding via een loket of een team consulenten nodig. Zo kunnen kerken een onafhankelijk regisseur inschakelen.’