Essay: It’s the economy, stupid

Het kabinet streeft naar ‘het omvangrijkste pakket voor grip op migratie ooit’. Desondanks lijkt het regeerprogramma juist meer ruimte te bieden voor de huisvesting van arbeidsmigranten, stelt Ids Baalbergen. Zijn proefschrift toont aan dat private partijen een belangrijke rol spelen in de totstandkoming van beleid rondom de huisvesting van arbeidsmigranten.

Statushouders

Een van de belangrijkste doelen van het kabinet is om ‘grip op migratie’ te krijgen. De in het regeerprogramma aangekondigde maatregelen richten zich voornamelijk op mensen die in Nederland asiel aanvragen. Eén van de maatregelen is bijvoorbeeld om gemeenten te verbieden om statushouders voorrang te verlenen bij de toewijzing van sociale huurwoningen.

Versoberen

Daarnaast zijn er verschillende plannen die op vluchtelingen een ‘afschrikwerkende werking’ moeten hebben. Hierbij wordt verondersteld dat mensen door de onaantrekkelijke wet- en regelgeving in Nederland voor een ander bestemmingsland kiezen. In het regeerprogramma gaat het bijvoorbeeld over het afschaffen van de asielvergunning voor onbepaalde tijd, het herinvoeren van een tweestatusstelsel, en het verder versoberen van de asielopvang. Met deze maatregelen verwacht het kabinet dat het aantal mensen dat in Nederland asiel aanvraagt omlaag zal gaan.

Piek

De grootste groep immigranten bestaat echter niet uit asielmigranten, maar uit arbeidsmigranten uit Midden- en Oost-Europa. In 2004 vestigden zich 25.000 mensen uit andere Europese landen in Nederland. Inmiddels is dit aantal gestegen naar 125.000. Ter vergelijking: tijdens de piek van de vluchtelingencrisis in 2015 waren er 45.000 asielaanvragen. In de daaropvolgende jaren lag dit aantal gemiddeld op ongeveer 26.000. Naast de lagere aantallen is de instroom van arbeidsmigranten makkelijker te sturen dan de instroom van asielmigranten, zo blijkt uit het rapport Gematigde groei van de Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050.

Onduidelijk

Daarom is het opvallend dat het regeerprogramma weinig concrete maatregelen bevat om ‘grip’ te krijgen op het aantal arbeidsmigranten dat naar Nederland komt. De belangrijkste maatregel is een gerichter arbeidsmigratiebeleid om de instroom te beperken. Het kabinet wil hiervoor ‘met de SER een adviesvraag verkennen over hoe gerichte arbeidsmigratie bereikt kan worden’. Hoe dit er in de praktijk uitziet – bijvoorbeeld minder inzet van arbeidsmigranten in specifieke sectoren – blijft vooralsnog onduidelijk. Concreter is het regeerprogramma over de huisvesting van arbeidsmigranten. Tot drie keer toe wordt benadrukt dat gemeenten afspraken moeten maken met bedrijven over huisvesting op het terrein van de werkgever. Dit wordt in het regeerprogramma bijvoorbeeld als volgt geformuleerd: ‘Het wordt bevorderd dat medeoverheden meer ruimte laten voor huisvesting op het eigen terrein van de werkgever’.

In strijd

Naast het stimuleren van huisvesting op het terrein van de werkgever wordt er gesproken over de invoering van een doelgroepencontract voor de verhuur van woonruimte aan arbeidsmigranten. Zo’n contract maakt het mogelijk de huurovereenkomst te beëindigen zodra de huurder niet langer werkzaam is. Hierdoor kunnen werkgevers mensen huisvesten zonder hen een vast huurcontract te bieden. Dit lijkt echter in strijd met de Wet vaste huurcontracten, die sinds 1 juli 2024 van kracht is en bepaalt dat huurcontracten voor onbepaalde tijd weer de norm worden.

Remmende werking

Huisvesting is een cruciale factor voor het aantal arbeidsmigranten dat naar Nederland komt. Mensen kunnen hier immers niet werken zonder woonplek. In de praktijk betekent dit dat een tekort aan huisvesting een remmende werking kan hebben op arbeidsmigratie naar Nederland. Tegelijkertijd hebben private partijen grote economische belangen bij arbeidsmigratie. Arbeidsmigranten worden vaak gerekruteerd door uitzendbureaus in landen als Polen, Bulgarije en Roemenië. Ze werken meestal in arbeidsintensieve sectoren zoals de land- en tuinbouw, de logistiek of de vleeswerkende industrie. De meerderheid (70 procent) verdient het minimumloon. Volgens een rapport van SEO Economisch Onderzoek, opgesteld in opdracht van de Algemene Bond Uitzendondernemingen, dragen arbeidsmigranten jaarlijks tien miljard euro bij aan de Nederlandse economie.

Omdat private partijen afhankelijk zijn van arbeidsmigratie, hebben zij er economisch belang bij dat er voldoende huisvesting beschikbaar is. Mijn proefschrift toont aan dat private partijen een actieve rol spelen in zowel de beeldvorming als de totstandkoming van beleid rondom de huisvesting van arbeidsmigranten.

Campagne

Vanwege het economische belang van huisvesting voor arbeidsmigranten hebben private partijen er belang bij om invloed uit te oefenen op de beeldvorming. Door de stigmatisering van de term ‘arbeidsmigranten’ pleiten land- en tuinbouworganisaties voor het gebruik van de term ‘internationale medewerkers’. Andere partijen zijn de campagne ‘Arbeidsmigratie werkt’ gestart om de publieke perceptie rondom arbeidsmigratie te beïnvloeden. De campagne is gestart om te laten zien dat arbeidsmigranten ‘mensen [zijn] zoals jij en ik: mensen met een eigen verhaal, met dromen en ambities’.

‘Fatsoenlijke plek’

Arbeidsmigranten werden vaak neergezet als harde werkers die cruciale functies vervullen in sectoren met personeelstekorten. Vanwege hun betekenis voor de Nederlandse economie verdienen zij volgens de directeur van Otto Workforce – het uitzendbureau met de meeste arbeidsmigranten in dienst – ‘een fatsoenlijke plek om te leven’. De voormalige voorzitter van LTO stelde dat de huisvesting van arbeidsmigranten niet gelijkgesteld moet worden aan de opvang van vluchtelingen, aangezien arbeidsmigranten vanaf dag één bijdragen aan de Nederlandse economie.

Grootschalige woonlocaties

Naast het beïnvloeden van de publieke perceptie pleiten private partijen voor de invoering van specifiek beleid voor de huisvesting van arbeidsmigranten. De afgelopen jaren legden zij vooral de nadruk op het toestaan van grootschalige woonlocaties nabij de werkplekken van arbeidsmigranten. Vaak bevinden die zich aan de rand van of buiten de bebouwde kom.

Concurreren

Private partijen benoemen verschillende voordelen van grootschalige woonlocaties voor arbeidsmigranten. Het eerste voordeel is dat deze locaties niet concurreren met het woningaanbod voor reguliere woningzoekenden. Door grootschalige woonvoorzieningen voor arbeidsmigranten te creëren, kan de druk op de reguliere woningmarkt worden verlicht. Momenteel verhuren uitzendbureaus vaak kamers in eengezinswoningen aan meerdere arbeidsmigranten. De directeur van Otto Workforce stelde in een interview dat elke woonlocatie voor 400 arbeidsmigranten 100 reguliere huizen vrijmaakt voor de lokale bevolking.

Overlast

Een tweede voordeel is dat grootschalige woonlocaties volgens betrokkenen beter kunnen worden gemonitord. Dit is in hun ogen belangrijk omdat omwonenden vaak vrezen voor overlast. Private partijen menen dat arbeidsmigranten niet passen in de reguliere woningvoorraad. Aangezien zij tijdelijk in Nederland verblijven, hebben zij geen binding met hun buurt, wat een negatieve invloed op de sociale cohesie kan hebben.

‘Cowboys’

Het laatste voordeel van dergelijke woonlocaties is dat ze arbeidsmigranten beschermen tegen uitbuiting door malafide partijen. Volgens betrokkenen zijn misstanden die regelmatig in de media verschijnen uitzonderingen die veroorzaakt worden door krapte op de woningmarkt en kwaadwillende ‘cowboys’ in de uitzendbranche. Wanneer er alternatieve woonlocaties beschikbaar zijn, is er minder ruimte voor uitbuiting.

Lobbypraktijken

Private partijen hebben de afgelopen jaren bij verschillende overheidslagen succesvol gelobbyd voor beleid dat de ontwikkeling van grootschalige woonlocaties voor arbeidsmigranten mogelijk maakt. Op verzoek van die private partijen ontwikkelden de gemeenten Lansingerland en Westland bijvoorbeeld beleidskaders om inzichtelijk te maken waar en op welke manier dergelijke huisvesting kan worden gerealiseerd. Na inspraak van belangenverenigingen is het omgevingsbeleid van de provincie Zuid-Holland aangepast. Glastuinbouwgebied wordt nu gecategoriseerd als bestaand stads- en dorpsgebied, waardoor hier huisvesting voor arbeidsmigranten kan worden ontwikkeld. Op nationaal niveau pleitten vier grote uitzendbureaus in een rondetafelgesprek voor meer sturing vanuit het rijk richting gemeenten om de ontwikkeling van grootschalige huisvesting voor arbeidsmigranten toe te staan. Verder ontstond er in 2023 landelijke ophef toen Otto Workforce 200.000 euro doneerde aan de verkiezingscampagne van de VVD. De bovengenoemde voorbeelden tonen aan dat de positie van het kabinet moeilijk los te zien is van de lobbypraktijken van private belanghebbenden.

Afgezonderd

Er zijn echter kanttekeningen bij de ontwikkeling van grootschalige huisvesting voor arbeidsmigranten. De belangrijkste is dat uit recente analyses blijkt dat een aanzienlijk deel van de arbeidsmigranten voor een langere periode in Nederland blijft. Door hen buiten de reguliere woningvoorraad te huisvesten, worden zij afgezonderd van de rest van de maatschappij. Hierdoor blijven zij een weinig zichtbare groep en worden hun mogelijkheden om een bestaan op te bouwen in Nederland bemoeilijkt.

Dubbele afhankelijkheid

Verder worden de rechten van arbeidsmigranten ondermijnd door hen als een tijdelijke groep te behandelen. Er is in Nederland een Bouwbesluit waarin minimale vereisten zijn opgenomen voor alle bouwwerken, maar deze verzameling voorschriften geldt niet voor ‘tijdelijke’ huisvesting voor arbeidsmigranten. Ook ontstaat er een dubbele afhankelijkheid wanneer werkgevers huisvesting voor arbeidsmigranten organiseren. Dit vergroot hun kwetsbaarheid; bij ontslag worden zij niet alleen werkloos, maar lopen zij ook het risico op korte termijn dakloos te worden. Hierdoor zullen arbeidsmigranten zich minder snel uitspreken tegen hun werkgever wanneer zij misstanden ervaren.

Valse tegenstelling

Tenslotte creëren private partijen een valse tegenstelling door te stellen dat grootschalige woonlocaties een alternatief zijn voor huisvesting in de reguliere woningvoorraad. Het aantal arbeidsmigranten dat naar Nederland komt, wordt bepaald door zowel de ruimte op de woningmarkt als de vraag naar personeel op de arbeidsmarkt. Wanneer er meer ruimte op de woningmarkt wordt gecreëerd, zal door de krapte op de arbeidsmarkt het aantal arbeidsmigranten toenemen.

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 4

Ids Baalbergen promoveerde in 2024 aan de Universiteit Utrecht. Sindsdien is hij werkzaam als postdoctoraal onderzoeker aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.