Eindhoven moet leren tochten

Eindhoven is de warmste stad van Nederland. Maar ook op Almere na de groenste. Er moet nog veel meer groen bij om de hitte beter te beteugelen. Slot van een drieluik over de gevolgen van de klimaatcrisis voor gemeenten.

Bericht uit de heetste stad

Wie vanaf station Eindhoven over de Vestdijk het stadscentrum inloopt, ziet een breed fietspad dat aan beide zijden wordt geflankeerd door een groenstrook. Daarin zijn uitbundig groeiende siergrassen als zegge, het pijpenstrootje en vingergras te zien. De blauwviolette bossalie is een blikvanger, net als het blauwe longkruid. Dennen en berken vormen de hoge begroeiing. Het wegdeel voor de auto’s is betrekkelijk smal en in het midden opnieuw gescheiden door een verdiepte groenstrook. 

‘Onder dit deel ligt een bergingsbassin voor regenwater’, wijst beleidsmedewerker water en klimaatadaptatie Luuk Postmes van de gemeente Eindhoven. ‘Waar mogelijk zijn regenpijpen van winkels en woningen hier afgekoppeld. Het water bezinkt in een bed van grind. We vangen hier het regenwater van de straat op. En de planten zijn uitgekozen omdat ze zowel goed tegen periodes van droogte als tegen nattigheid kunnen.’ 

Aan de andere zijde van het centrum loopt de Keizersgracht. Steen en asfalt overheersen. Het is de bedoeling dat de gemeente Eindhoven binnenkort ook deze verkeersader vergroent. Autoverkeer wordt gereduceerd. Klinkerstroken langs de weg transformeren tot robuuste groenvakken. Het in de herfst gevallen blad mag als compost blijven liggen tot vreugde van de insecten. Bewoners en winkeliers worden aangespoord en geholpen met de aanleg van geveltuintjes. 

Terug richting station lopen we langs nog enkele voorbeelden van de oude aanpak versus de nieuwe. Het voorheen grauwgrijze Clausplein waaraan de befaamde Witte Dame ligt, is vergroend met plantenperken en grasstroken. De uitbater van een café in dit voormalige Philips productiecomplex met kantoren heeft deze septemberdag het terras vol. Een eindje verderop liggen mensen op het heuvelachtige grasveld met bomen. ‘Deze vergroening heeft plaatsgevonden boven op de parkeergarage. Heuvels bieden voldoende ruimte voor de wortelvorming bij de bomen’, legt Postmes uit. Verderop zullen het Wilhelminaplein en Victoriaplein eenzelfde gedaantewisseling ondergaan. 

Hitte-eilanden 

De voorzieningen zijn niet alleen bedoeld voor berging van regenwater en bestrijding van de droogte. Ze dienen in de stenige binnenstad ook om de oplopende temperatuur en hittestress tijdens hittegolven te bestrijden. Want Eindhoven was tijdens de langdurige hittegolven in 2018, 2019 en 2020 al enkele keren de heetste stad van Nederland. ‘En dat is een titel die we liever niet willen hebben’, zegt wethouder Rik Thijs (klimaat & energie, GroenLinks). Niet alleen behoort Eindhoven samen met Arcen, Venlo en Venray volgens de KNMI-cijfers gemiddeld tot de warmste steden van de laatste dertig jaar. 

De vijfde stad van Nederland (236.000 inwoners) is na Almere tevens de groenste stad van Nederland, en dat weerspiegelt de ambitie van de gemeente om zich te wapenen tegen de klimaatverandering. De stijging van de temperatuur komt vooral hard aan in grote steden, met dichtbebouwde stadscentra en ‘arbeidersbuurten’ van asfalt en beton. Er ontstaan in dergelijke versteende plekken ‘hitte-eilanden’ waar de temperatuur omhoogschiet, zo blijkt uit ‘hittestresskaarten’, deels gebaseerd op satellietwaarnemingen. De armste wijken zijn de warmste wijken, heet het al. In de stad is het tijdens een hittegolf gemakkelijk acht graden warmer dan op het platteland. En ook binnen de stad zijn er grote verschillen tussen een lommerrijk park met waterpartijen en een stenig stadscentrum. Vijf graden hoger, in alle steden. Wie vanaf een koel park de stad in fietst of loopt, krijgt op hete dagen een warme dweil in het gezicht. Daar komt bij dat de luchtverontreiniging door autoverkeer langer blijft ‘hangen’ in een hete atmosfeer.

Op het stadhuis legt Thijs de vergroeningsplannen uit die de hitte dragelijker moeten maken. Voor een enorme kaart van de stad wijst hij op drie groene wiggen die langs drie assen de stad in wijzen. ‘Brainport Park vanuit het noorden, de Karpen/Dommelpark in het oosten en de Genneper Parken vanuit het zuiden’, zegt hij. ‘Zij vormen samen Eindhovens groene longen en we werken eraan om de drie wiggen in het centrum te laten samenkomen, zodat er tijdens hittegolven luchtstromen zijn die de stad “doortochten” en zorgen dat er als het ware flinke ventilatiekanalen ontstaan.’ 

Dertig voetbalvelden

Er is nog veel werk aan de winkel. Volgens de hittestresskaarten die Eindhoven zoals veel gemeenten heeft laten maken, beschikken liefst 41 van de 109 buurten en wijken van de stad over minder dan 75 vierkante meter openbaar groen. ‘Die wijken gaan we flink vergroenen en in de binnenstad geven we iedere projectontwikkelaar en bouwer de opdracht mee om bij elke woning acht vierkante meter groen aan te brengen. Dat is een eis’, zegt Thijs. Ongeveer 21.000 nieuwe woningen in het centrum zouden op die manier dertig voetbalvelden extra groen opleveren. 

Dat lijkt een onmogelijke opgave als je naar de woontorens kijkt die rond het NS-station zullen verschijnen. De gemeente denkt evenwel dat er met groene daken, groene balkons en groene gevels veel is te bereiken. Ook de eerste tien tot vijftien meter van zo’n woontoren kan worden ingericht als een groene plint, met hangende tuinen. Een voorbeeld daarvan wordt het nieuwbouwcomplex de ‘Nieuwe Bergen’, een vijftal gebouwen met 235 huur- en koopwoningen aan de westkant van de binnenstad met groene daken, in 2024 gereed. 

Over de extra kosten van de hittemaatregelen is de wethouder laconiek. ‘Veel ontwikkelaars en woningcorporaties hebben het licht gezien en maken een combinatieslag met de energietransitie. Als we de dwingende regelgeving gewoon overal en aan iedereen opleggen, krijg je een gelijk speelveld. Ze bouwen graag, hier in Eindhoven.’ 

Een van die corporaties is Thuis, met 3.600 sociale woningen in Eindhoven. ‘Voor het tegengaan van hittestress moet je rekening houden met de woonomgeving, de woning en bewoner’, zegt Olaf van Dijk, hoofd projecten van ’Thuis. In de oude arbeiderswijk Vredesplein zijn vierhonderd woningen uit 1920 gesloopt. ‘Het waren woningen met grote achtertuinen, oorspronkelijk door verlichte werkgevers bedoeld om groente te verbouwen en de was op te hangen’, zegt Van Dijk. In het nieuwbouwplan is er grond tussen corporatie en gemeente geruild, waardoor de versteende tuinen en nauwe straatjes zijn omgetoverd tot groenstructuren, aldus Van Dijk. ‘Deze groene vingers dragen bij aan koeltegebiedjes.’ 

De woningen zijn al in 2010 gasloos gemaakt. De warmte komt van een zogeheten warmte-koude-opslag in de bodem. Met een warmtepomp wordt in de winter de warmte uit de bodem opgewerkt. ‘En in de zomer zorgt het systeem voor koeling uit de bodem. Een airco is het niet, maar het scheelt wel een paar graden.’ 

Mediterraan 

En dat brengt Van Dijk bij de bewoner. ‘Zij moeten nog steeds wennen aan het systeem. Als je tijdens een hittegolf ‘s ochtends de ramen en deuren openzet, is het effect van de warmtepomp nul.’ Mensen moeten met andere woorden leren in deze perioden ‘mediterraan’ te wonen. Ramen, deuren en gordijnen dicht. ‘Pas dan heeft koeling uit de bodem zin’, zegt ook Claudia Bouwens, programmaleider Klimaatadaptie en Natuur- inclusief bouwen (KAN) namens de NEPROM, Bouwend Nederland en Woningbouwers. nl. ‘Iedereen weet dat je de ramen van je auto dicht moet houden als je de airco aan hebt.’ 

Dat simpele bewustzijn is belangrijk. Bouwens ziet een grote rol weggelegd om goed geïsoleerde nieuwbouw of gerenoveerde woningen milieuvriendelijk te koelen met koude uit de bodem. ‘Dat kan voor een blok woningen of hoogbouwappartementen met een collectieve voorziening als warmte-koude-opslag in de bodem. Of bij individuele woningen met een bodemwarmtepomp.’ 

Er is evenwel nog een slag te maken. ‘We weten dat zonwering werkt om de warmte buiten te houden, en dat begroeiing aan de gevel en een vegetatiedak, liefst in een dik pakket, de hitte dempt’, aldus Bouwens. Natuurlijk moeten bewoners hun tuin zo inrichten dat er veel groen in staat en water kan wegzakken. ‘Stenige tuinen zijn funest voor hitte en droogte.’ 

Nieuwe eisen in onder meer de provincie Zuid-Holland, metropoolregio Amsterdam en in Utrecht verordonneren gemeenten om te zorgen voor een koele plek binnen driehonderd meter van elk huis. Dat zal zijn weerslag hebben op de stedenbouw. ‘We zouden de huizen en straten bovendien zo kunnen oriënteren dat er altijd een verkoelend briesje kan waaien, een wijsheid die de Romeinen al in de praktijk brachten’, vertelt Claudia Bouwens. Ook de aandacht voor de keuze van het type en dichtheid van bomen is belangrijk. ‘Een te dicht beplante bomenrij houdt de verkoelende wind tegen.’ 

Kwetsbare groepen 

Niet alleen stedenbouwkundigen, ook architecten moeten meer aandacht besteden aan temperatuuroverschrijding binnenshuis. De traditionele voorkeur voor veel glas bevordert ‘s zomers hittestress binnenshuis. Het kan leiden tot ernstige gezondheidsklachten bij bewoners. Hoge temperaturen leiden tot slecht slapen, agressie en verminderde arbeidsproductiviteit. Tijdens hittegolven gaan in Nederland volgens TNO ongeveer veertig mensen per dag extra dood, vooral ouderen. Ook kinderen, vooral baby’s, behoren tot de kwetsbare groepen. 

Voor heel Noord-Brabant maakt het team Gezondheid, Milieu en Veiligheid van de drie GGD’s in de provincie een omgevingsscan. ‘Daarin brengen we de ruimtelijke leefomgeving in verband met de beleving van bewoners en gezondheidseffecten’, zegt Rob van Aalsburg van het team. ‘We voeren met alle gemeenten, waaronder Eindhoven, goede gesprekken in welke wijken de leefomgeving het beste kan worden vergroend om daarmee de vorming van hitte-eilanden in versteende stadswijken en pleinen tegen te gaan’, aldus Van Aalsburg. De GGD wijst gemeenten ook op mogelijke risico’s van de vergroening in relatie tot de gezondheid van de inwoners. ‘Wat zijn de effecten van meer planten op mensen die gevoelig zijn voor hooikoorts? Wat betekenen wadi’s en waterpartijen voor de muggenplagen? En de aanleg van groenblauwe voorzieningen is één, maar beheer en onderhoud is minstens zo belangrijk.’ 

Aangenaam 

Op het stadhuis is wethouder Rik Thijs zich daarvan bewust. Hij wijst trots op het Inwonersplein, de nieuwe ontsluiting van de hoogbouw van het gemeentehuis. Er is veel groen en ruimte voor regenwateropvang. Zelfs op de groene daken van bijgebouwen zijn omgevallen boomstammen neergelegd. ‘Op dat plein kan water verdampen, het biedt koelte en schaduw. Gaan we aan de voorzijde, bij het nu nog stenige plein ook doen. Niet ontwerpen met de vraag “waar kan hier nog een boom staan”, maar “hoe past het plein in de groene basis”.’ 

Achter het stadhuis verplaatst een bob-cat stapels grond. ‘We kiezen hier, langs de Dommel, in samenspraak met het waterschap voor groen dat past bij de begroeiing van het Dommeldal’, zegt Thijs. De gemeente gaat ook de Gender, een oude afgedamde beek, weer meer door het centrum laten lopen. 

Aanpassen aan de klimaatverandering is een transitie die tijd kost. ‘De stenen stad omvormen naar een groene stad moet nog meer tussen de oren komen’, zeggen Thijs en Postmes. ‘De rottijd van corona heeft veel bewoners bewust gemaakt dat de aandacht voor groen in de directe leefomgeving belangrijk is. Het zal straks nog veel meer mensen hier gaan opvallen dat het ook in het centrum van Eindhoven echt aangenaam en koel is geworden.’